کلاس اکتشاف: تجربه‌ای در پیش‌دبستانی طلوع و معرفی روش تدریس کاوشگرانه
اجازه …
… میز چطور درست می‌شه؟
… چرا آهنربا به درِ کلاس نمی چسبه؟
… چرا ما کاغذها را تو سطل زباله نمی‌ریزیم؟
… چرا درختِ توی حیاط مدرسه خشک شده؟
چرا…؟
چرا بارون خیسه، جاده لیزه، درخت بلنده؟
چرا آفتاب گرمه، سایه سرده، ریزه پرنده؟
چرا ماه می‌افته شبا تو حوض کنار ماهی؟
چرا برق می‌زنه چشم گربه توی سیاهی؟
| وقتی بچه‌ها کوچک‌اند، دنیا را پر از سؤال می‌بینند و همه چیز برایشان پرسش‌برانگیز است. اما همچنان که روند رشد را طی می‌کنند، از دنیای پرسشگری خارج می‌شوند و وارد دنیای «دانستن جواب‌ها» می‌گردند. معمولا مدارس فرآیند تبدیل «پرسش‌گر» به «پاسخ‌دان» را تسریع می‌کنند. چرا که موفقیت در مدارس یعنی پرکردن جای خالی با جواب درست و علامت‌زدن گزینه‌ی صحیح. در مدارس اغلب هر سؤالی جوابی درست دارد و سؤالاتی که پاسخ آن‌ها «نمی‌دانم» باشد، نادر است. در حالی که می‌گویند: «حکمت این است که بدانی چقدر کم می‌دانی».
پائولو فریره، نظریه‌پرداز تعلیم‌و‌تربیت انتقادی، فیلسوف تربیتی و آموزگار برزیلی، معتقد است: «هدف تعلیم و تربیت باید قادر کردن دانشآموزان به طرح سؤالات خوب باشد.» اساس بسیاری از روش‌های تدریس جدید، ایجاد پرسش در ذهن دانشآموزان و ترغیب آن‌ها برای یافتن پاسخ پرسش‌هاست. در این روش‌های تدریس، معلم تلاش می‌کند که دانشآموزان رفته رفته سؤالات بیشتر و بهتری را مطرح کنند و یاد بگیرند که برای یافتن پاسخ سؤالات‌شان به کاوش و جستوجو بپردازند. به این ترتیب، هر سؤالی که بچه‌ها می‌پرسند، غنیمت حساب می‌شود؛ چرا که معلم را در مسیر آموختن به جلو می‌راند. |
پائولو فریره: هدف تعلیم و تربیت باید قادر کردن دانشآموزان به طرح سؤالات خوب باشد.
کلاس اکتشاف در پیش‌دبستانی طلوع
کلاس اکتشاف یکی از کلاس‌های آموزشی کودکان در پیش‌دبستانی روشنای طلوع مهر بوده‌است. این کلاس با هدف تقویت حس پرسشگری و کنجکاوی دانشآموزان، شناخت طبیعت و پدیده‌های طبیعی، آموزش کاربردی مفاهیم ریاضی و علوم تجربی و آموزش تفکر و حل مسأله، در برنامه‌ی درسی کودکان پیش‌دبستانی گنجانده‌شده‌است.
در ابتدای دوره‌ی آموزشی، کلاس اکتشاف با عنوان «کلاسی برای پیدا کردن جواب سؤال‌هایمان» به کودکان معرفی می‌شود. در آغاز سال و در اولین جلسات درس اکتشاف، معمولا معلم خودش سؤالی را مطرح می‌کند و دانشآموزان یاد می‌گیرند که با کاوش و جست‌وجوگری، پاسخ سؤالات را پیداکنند. رفته‌رفته، دانشآموزان شروع به پرسیدن می‌کنند: «میز چه‌طور درست می‌شود؟»، «چرا آهنربا به در کلاس نمی‌چسبد؟»، «چرا ما کاغذها را در سطل زباله نمی‌ریزیم و آن‌ها را در یک سطل جداگانه می‌ریزیم؟»، «چرا درخت توی حیاط مدرسه خشک شده؟» و … . و به کمک معلم، در کلاس اکتشاف به جست‌وجوی پاسخ می‌پردازند.
کلاس اکتشاف با آهنگ «چرا» از آلبوم موسیقی «یک سر و دوگوش» ساخته‌ی خانم نجوا خبازیان آغاز می‌گردد:
«چرا بارون خیسه، جاده لیزه، درخت بلنده؟ چرا آفتاب گرمه، سایه سرده، ریزه پرنده؟ چرا ماه می‌افته شبا تو حوض کنار ماهی؟ چرا برق می‌زنه چشم گربه توی سیاهی؟» و به این ترتیب کودکان آماده‌ی یافتن پاسخ برای پرسش‌هایشان می‌شوند.
یکی از معلمان پیش‌دبستانی طلوع در مورد کلاس اکتشاف چنین می‌گوید:
«سؤالات کودکان را در طول هفته گوشه‌ای کنار تخته می‌نوشتم و به آن‌ها وعده می‌دادم که در زنگ اکتشاف به سؤالات آن‌ها پاسخ داده خواهد شد. در کلاس اکتشاف، شیوه‌ی پاسخ گویی به سؤالات کودکان متفاوت بود. گاهی اوقات آزمایشی انجام می‌دادیم، گاهی اوقات کتاب‌ها را ورق می‌زدیم و جواب سؤالات را پیدا می‌کردیم، و گاهی اوقات دانش‌آموزی که سؤالی پرسیده بود، مسئول پیدا کردن جواب سوال می‌شد. او باید برای پیدا کردن جواب سؤالش تحقیق می‌کرد و جواب را در کلاس برای دوستانش بیان می‌کرد. بعضی اوقات هم فیلم‌ها یا عکس‌های آموزشی برای پاسخ به سؤالات دانشآموزان در کلاس پخش می‌شد. علاوه بر این، طرح درس‌های از پیش آماده شده‌ای هم برای کلاس اکتشاف وجود داشتند که با پرسش‌هایی آغاز می‌شدند و بعضی وقت‌ها، کلاس با این طرح درس‌ها پیش می‌رفت. کلاس اکتشاف زمانی بود که معلم و دانش‌آموز همه با هم می‌آموختند. ما همه با یک رویکرد آشنا می‌شدیم: توجه به اطراف، پرسشگری و تلاش برای یافتن پاسخ پرسش‌هایمان.»
گاهی اوقات آزمایشی انجام می‌دادیم، گاهی اوقات کتاب‌ها را ورق می‌زدیم و جواب سؤالات را پیدا می‌کردیم و گاهی اوقات دانش‌آموزی که سؤالی پرسیده بود، مسئول پیدا کردن جواب سوال می‌شد. بعضی اوقات هم فیلم‌ها یا عکس‌های آموزشی را با هم می‌دیدیم.
روش تدریس کاوشگرانه
طراحی کلاس اکتشاف بر اساس رویکر «یادگیری کاوشگرانه» بوده است. (این روش تدریس که در زبان انگلیسی Inquiry based learning نامیده می‌شود، در زبان فارسی به نام‌های پژوهش محور و جست‌وجوگرانه نیز خوانده می‌شود.) در این روش، بر خلاف بسیاری از روش‌های تدریس سنتی، کلاس درس با آموزش شروع نمی‌شود. بلکه آغاز کلاس با ایجاد پرسش در ذهن فراگیران است.
مرحله‌ی اول:
مرحله‌ی اول این روش تدریس، ایجاد سؤال در ذهن دانشآموزان است. این سؤال می‌تواند پرسش خود دانشآموزان باشد و یا طی سناریوی از پیش تعیین‌شده‌ای توسط معلم در ذهن آن‌ها ایجاد شود. مثلا معلم می‌تواند با ترتیب‌دادن یک آزمایش، دانشآموزان را شگفت‌زده کند و در ذهن آن ها پرسش ایجاد کند. یا داستانی برای دانشآموزان بخواند و پرسش را در دهان شخصیت‌های داستان بگذارد. گاهی اوقات هم اتفاقاتی که در کلاس می‌افتد، می‌تواند دست‌مایه‌ی این روش تدریس شود؛ مثلا یک اختلاف نظر بین دانشآموزان. مثال زیر مربوط به درس «رنگین‌کمان» در کلاس اکتشاف پیش‌دبستانی طلوع است:
کلاس اکتشاف با موسیقی مربوطه آغاز می‌شود. معلم دانشآموزان را آماده می‌کند طرح درس را آغاز می‌کند؛ تصاویری از رنگین‌کمان را به دانشآموزان نشان می‌دهد و از بچه‌ها در مورد رنگین‌کمان‌ها می‌پرسد: «بچه‌ها این‌ها عکس چیه؟ چه کسانی تا حالا رنگین‌کمان را دیده‌اند؟» معلم از دانشآموزان می‌خواهد که در مورد رنگین‌کمان‌هایی که دیده‌اند صحبت کنند. گاهی به تناسب عکس‌ها و فیلم‌های دیگری از رنگین‌کمان‌ها را به بچه‌ها نشان می‌دهد. سپس از آن‌ها می‌خواهد که «سؤال‌هایشان را آماده کنند و هر سؤالی که در مورد رنگین‌کمان‌ها دارند بپرسند.» بچه‌ها سؤالات مختلفی در مورد رنگین‌کمان‌ها می‌پرسند:
نازگل می‌پرسد: «خانم! رنگین کمان چه رنگیه؟» معلم عکس رنگین کمان را به بچه‌ها نشان می‌دهد و از خودشان می‌خواهد که به این سؤال جواب بدهند.
نگین می‌پرسد: «خانم اجازه! رنگین‌کمان چه‌طور درست می‌شود؟» علی می‌گوید: «توی روزهای بارونی!» معلم می‌گوید: «درسته! رنگین‌کمان توی روزهای بارانی درست می‌شود.» سپس از نگین می‌خواهد که سؤالش را ادامه دهد. نگین کمی مکث می‌کند و با کمی کمک از سوی معلم می گوید: «چه‌طوری توی روزهای بارونی رنگین‌کمان درست می‌شود؟» معلم اجازه می‌دهد که دانشآموزان در این باره حدس‌هایی بزنند. او به صحبت‌های بچه‌ها گوش می‌دهد و آن‌ها را هدایت می‌کند. سپس می‌گوید: «بیایید امروز به حیاط برویم و ببینیم که رنگین‌کمان‌ها چه‌طور درست می‌شوند.» دانشآموزان را به گروه‌های کوچک دسته‌بندی می‌کند و آن ها را به حیاط می‌برد … .
مرحله‌ی دوم:
در مرحله‌ی دوم دانشآموزان به جمع‌آوری اطلاعات، انجام آزمایش و مشاهده و توصیف می‌پردازند. جمع‌اوری اطلاعات می‌تواند به کمک کتاب‌ها، اینترنت، مصاحبه و … انجام شود. در مثال درس رنگین‌کمان، معلم به هر گروه یک آینه و یک تشت آب می‌دهد و از آن‌ها می‌خواهد که تلاش کنند که رنگین‌کمان بسازند. معلم سعی می‌کند که به محض این‌که یکی از گروه‌ها رنگین‌کمانی را درست کرد، توجه بقیه گروه‌ها را به آن جلب کند. ممکن است از گروه‌های مختلف بپرسد: «چی شد؟ چه‌طوری رنگین‌کمان درست شد؟» امکان دارد که دانشآموزان در این مرحله پاسخ‌های درست یا غلطی بدهند. معلم سعی می‌کند که پاسخ‌های آن ها را هدایت کند.
مرحله‌ی سوم:
در مرحله‌ی سوم، دانشآموزان باید نتایج تلاش‌ها و دیده‌ها و شنیده‌های خود را ثبت کنند. برای گروه‌سنی پیش‌دبستانی این ثبت می‌تواند به صورت کشیدن نقاشی باشد و برای گروه‌های سنی بالاتر، دانشآموزان می‌توانند گزارش بنویسند، انشا بنویسند، فیلم‌برداری کنند، مستندسازی کنند و … .
مرحله‌ی چهارم:
در مرحله‌ی چهارم، دانشآموزان در مورد یافته‌های خود، با هم گفت‌وگو می‌کنند. در مثال رنگین‌کمان کلاس اکتشاف، معلم از دانشآموزان می‌خواهد که بگویند که چه کار کردند و چه دیدند. سپس از آن‌ها می‌پرسد که «به نظر شما در روزهای بارانی رنگین‌کمان چطور درست می‌شود؟» او اجازه می‌دهد که دانشآموزان یافته‌هایشان را بیان کنند. سپس یک ویدئوی کوتاه از نحوه‌ی تشکیل رنگین‌کمان برای آن‌ها پخش می‌کند و درباره‌ی نحوه‌ی تشکیل رنگین‌کمان برای آن‌ها توضیح می‌دهد. ممکن است دانشآموزان در این مرحله به پاسخ نرسند. در این صورت چرخه‌ی سؤال، جمع‌آوری اطلاعات، نوشتن نتایج و بحث و گفت‌وگو ادامه پیدا می‌کند.
سؤالاتی که معمولا در رابطه با روش تدریس کاوشگرانه مطرح می‌شود:
- این روش تدریس خیلی زمان‌بر است و در اغلب کلاس‌های درس، چنین زمانی وجود ندارد.
بله، همین‌طور است. در نگاه اول این روش تدریس زمان زیادی طلب می‌کند. اگر بخواهیم برای پایه‌های بالاتر و تمام مطالب کتاب درسی، خودمان را به این روش تدریس مقید کنیم، ممکن است نتوانیم به آموزش همه‌ی درس‌ها برسیم. طبیعتا از معلمان انتظار نمی‌رود که همه‌ی کلاس‌ها را به این روش برگزار کنند. اما خوب است که به خاطر داشته‌باشیم که حتی برگزاری یک کلاس درس، با این روش تدریس، ممکن است تأثیرات بسیار مثبتی در ذهن همه‌ی دانشآموزان برجای بگذارد. علاوه بر این، بعد از اجرای یک آموزش، با این شیوه، دانشآموزان نیاز به زمان کمتری برای حفظ و تثبیت آموزش دارند.
- استفاده از این روش تدریس برای درس‌های خاصی مثل علوم امکان‌پذیر است، اما برای سایر دروس نمی‌توان از این روش استفاده کرد.
البته در درس علوم، آزمایش و مشاهده، نقش بسیار زیادی ایفا می‌کند. اما روش تدریس کاوشگری، بر اساس پرسش، جستوجو و پزوهش طراحی شده‌است. این‌ها مواردی هستند که در همه دروس کاربرد دارند. در نظر داشته‌باشیم که هدف اصلی این روش تدریس، ایجاد سؤال در ذهن دانشآموزان و قادر کردن آن‌ها به طرح پرسش‌های مناسب است. بنابراین می‌توان از این رویکرد برای تدریس درس‌های دیگری مانند علوم اجتماعی، ریاضیات و … نیز استفاده کرد. می‌توان سؤالات دانشآموزان در مسائلی مثل روابط اجتماعی، حقوق شهروندی، عدالت و … بن‌مایه‌ی تدریس مطالعات اجتماعی قرار داد. در درسی مانند ریاضی نیز، می‌توان مسائل روزمره‌ی زندگی را دست‌مایه‌ی آموزش به روش پرسشگری نمود. در این روش، کلاس درس با یک مسئله شروع می‌شود و دانشآموزان به دنبال راه حل‌های ممکن می‌گردند. (یک گزارش از کلاس اکتشاف با هدف آموزش حل مسئله و تقویت درک فضایی را در این آدرس ببینید.)
- خیلی اوقات دانشآموزان سؤال نمی‌پرسند. حتی علاقمند نیستند که به سؤالات معلم پاسخ دهند.
متأسفانه همان‌طور که در مقدمه اشاره شد، بسیاری از نظام‌های آموزشی فرصت «پرسشگری» را از دانشآموزان می‌گیرند. بچه‌ها رفته‌رفته از سؤال‌کردن می‌ترسند و یا نسبت به پرسیدن بی‌میل می‌شوند. بنابراین ممکن است که ایجاد انگیزه‌ی پرسیدن در آن‌ها دشوار باشد. با این حال راه‌هایی برای علاقمند کردن آن‌ها به پرسیدن وجود دارد. یکی از مهم‌ترین این راه‌ها توجه به نیازهای دانشآموزان است. اگر موضوع درس، با نیازهای محسوس دانشآموزان نزدیک باشد، غیر ممکن است که سؤالی در ذهن دانشآموزان به وجود نیاید. کافی است که به کاربردهای موضوع در زندگی دانشآموزان بیاندیشیم. در این صورت اغلب موضوع به نیازهای آنان نزدیک می‌شود و نیازها به پرسش‌های آن‌ها گره می‌خورد. اما برای این‌که دانشآموزان بتوانند سؤالات‌شان را بیان کنند، نیاز به فضاسازی داریم. در مؤسسه‌ی طلوع، کلاس اکتشاف، فضای لازم را برای پرسشگری ایجاد می‌کرد. در سایر کلاس‌ها نیز می‌توانیم متناسب با گروه سنی به فضاسازی فکر کنیم و در گام بعد تلاش کنیم که پرسش‌های دانشآموزان را جدی بگیریم.
- آیا از این روش تدریس می‌توان برای سایر گروه‌های سنی استفاده کرد؟
بله البته! در واقع این روش تدریس برای پایه‌های بالاتر طراحی شده‌است و استفاده از آن در پایه‌های بالاتر راحت‌تر است؛ چرا که هرچقدر که بچه‌ها بزرگتر می‌شوند، قدرت شناخت و تفکر و تحلیل در آن‌ها بالاتر می‌رود. از این روش تدریس در دبیرستان‌ها در دروس مختلفی مانند تاریخ، علوم اجتماعی، ریاضیات، فیزیک، شیمی و درس‌های فنی و حرفه‌ای و نیز در دانشگاه‌ها استفاده می‌شود.
ما در این متن سعی کردیم که به یک معرفی اجمالی بپردازیم. نکات کاملتری برای اجرای کلاس اکتشاف، در این متن گردآوری شده‌است.
مطالعه‌ی این نکات، می‌تواند پاسخ‌گوی برخی دیگر از پرسش‌های احتمالی شما باشد. نمونه‌ی دیگری از فعالیت‌های کلاس اکتشاف در یک اردوی مشاهده محور را هم می‌توانید در این آدرس ببینید. همچنین برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به کتاب‌های «کاوشگری» و «پژوهش‌آموزی» از «مجموعه‌ی آموزش فعال علوم» مراجعه کنید.
نویسنده: فاطمه گزین ـ کارشناس ارشد روانشناسی
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.