نیازهای کودکان

راهنمایی برای والدین و معلمان

«چه کار کنم که دانش‌آموزانم درس‌ها را بهتر یاد بگیرند؟»، «چه کار کنم که معلم مؤثرتری باشم و در زندگی و آینده‌ی دانش‌آموزانم نقش مثبتی ایفا کنم؟»، «وقتی درس می‌دهم، تعدادی از دانش‌آموزانم توجه نمی‌کنند، به نظر می‌رسد که انگیزه‌ای برای درس خواندن ندارند»، «یکی از دانش‌آموزانم در کلاس بی‌انضباطی می‌کند، اگر اولین نفر به او اجازه صحبت کردن ندهم، داد و بیداد می‌کند»، «دانش‌آموزم به من گفت: خانم معلم شما خوب درس می‌دهید ولی آدم توی کلاس شما خوابش می‌گیرد»، « شاگردانم می‌گویند: این درس‌ها به چه درد ما می‌خورند؟»، …

بسیاری از معلمان مسائل زیادی را در کلاس درس تجربه می‌کنند. آنچه که در پاراگراف قبل آمده است، مسائل و سؤالات تعدادی از معلمان است و مواردی است که می‌تواند در کلاس‌های درس شایع باشد.

طبیعتا پاسخ دقیقِ هریک از این سؤالات در یک کلاس با کلاس دیگر متفاوت است. اما از آن‌جا که صورت مسئله‌ها مشترک است، پاسخِ این سؤالات نیز می‌تواند اشتراکات زیادی داشته باشد. به علاوه از آن‌جایی که همه‌ی ما انسان هستیم و «ما» انسان‌ها، مشترکات زیادی داریم، احتمال این‌که بتوانیم به اشتراکات انسانی زیادی در پاسخ به این سؤالات دست یابیم، کم نیست.

یکی از راه‌های پاسخ‌گویی به این سؤالات و سؤالاتی مشابه، پرداختن به بحث نیازها است.

بسیاری از روانشناسان معتقد هستند که نیازهای انسانی، دلیل رفتارهای انسان و منشأ انگیزه‌های انسانی‌اند. یعنی اولا هریک از رفتارهای ما در پی برآوردن هدفی انجام می‌شوند و این هدف مستقیم یا غیر مستقیم در پی برآوردن یکی از نیازهای انسانی ماست. به عنوان مثال بی‌انضباطی یک دانش‌آموز در کلاس درس می‌تواند برای جلب توجه معلم باشد و تلاش برای جلب توجه معلم، حاکی از نیاز دانش‌آموز به محبت است. در واقع دانش‌آموز برای تأمین نیاز به محبت، راه نادرستی را انتخاب کرده است. دانستن این موضوع به معلم کمک می‌کند که راه صحیح تأمین این نیاز را به شاگردش بیاموزد و شیوه‌ی رفتاری مناسبی در پیش گیرد.

به علاوه ایجاد انگیزشی درونی در هر فرد، تنها با در نظر گرفتن نیازهای او میسر است. به عنوان مثال، طبیعی است که انتظار داشته باشیم که دانش‌آموزی نوجوان، برای آموختن مطالبی در زمینه‌ی برقراری ارتباط با دیگران انگیزه‌ی زیادی داشته باشد. چون برقراری ارتباط، تأمین کننده‌ی بسیاری از نیازهای اساسی در دوران نوجوانی است: نیاز به امنیت، نیاز به عشق، نیاز به هویت، نیاز به مشارکت و … . به همین ترتیب اگر بخواهیم کلاسی پرانگیزه داشته باشیم، باید به تأمین‌شدن نیازهای گوناگون دانش‌آموزان‌مان در کلاس درس بیاندیشیم.

بنابراین، اگر هریک از ما بخواهیم که معلم مؤثری باشیم و واقعا بخواهیم که درس‌های ما به جان دانش‌آموزان‌مان رخنه کند، باید از نیازهای واقعی آن‌ها آگاه باشیم. اگر بخواهیم فضای کلاس ما برانگیزاننده باشد، باید نیازهای دانش‌‌آموزان را بشناسیم. همچنین در صورتی که بخواهیم بدانیم که چرا دانش‌آموزان‌مان رفتار غلطی دارند، باید بتوانیم درک کنیم که این رفتار آنان در جست‌وجوی تأمین کدام‌یک از نیازهای آنان است.

روانشناس معروف اریک فروم معتقد است که اگر ما به راستی نیازهای واقعی انسان را بشناسیم و روی آن‌ها کار کنیم، اتفاقی که می‌افتد، حرکت انسان به سوی رشد و بالندگی است. فروم این مسیر را «روند آموزش» می‌نامد. به اعتقاد او، اگر می خواهیم به تعالی انسان کمک کنیم، لازم است تلاش کنیم تا از دوره‌ی کودکی، آموزش منطبق بر نیازهای کودک باشد و کودک را یاری دهیم تا نیازهای خود را بشناسد و برای پرداختن به آن‌ها تلاش کند.

در مقاله‌‌ای که در زیر آورده شده است، تلاش کرده‌ایم که ۱) برخی از نیازهای اساسی کودکان را معرفی کنیم، ۲) شیوه‌های برآورده شدن این نیازها را بیان کنیم، ۳) پیامدهای برآورده‌نشدن نیازهای اساسی را بررسی کنیم، ۴) در مورد شیوه‌های تأمین این نیازها در مدرسه نکاتی ارائه کنیم، و در نهایت ۵) به بررسی نیازهای کودکان محروم و کودکان در خانه‌های کودکان بی‌سرپرست بپردازیم.

بخش‌نخستین این مقاله می‌تواند هم برای والدین و هم برای معلمان مفید باشد و بخش دوم جزوه منحصرا برای معلمان و به طور خاص برای معلمان محرومین نگاشته شده است. امیدواریم که مفید واقع گردد.

نویسنده: فاطمه گزین، کارشناس ارشد روانشناسی، دانشجوی دکترای مطالعات برنامه درسی