پراتام(Pratham) یکی از بزرگترین سازمان‌های غیردولتی در هند است. این خیریه با همکاری مشترک دکتر مدهاو چاوان (Madhav Chavan) و خانم فریدا لامبای (Farida Lambay) بنیانگذاری شده‌ است. این سازمان در سال ۱۹۹۴ به منظور آموزش پیش از دبستان به کودکان زاغه‌نشین شهر بمبئی، تأسیس گردیده، اما ازآن زمان تاکنون، به لحاظ گستره و میدانِ کاری، وسیع‌تر شده است؛ تا جایی که اکنون مداخلات این بنیاد به ۲۳ ایالت هند گسترش یافته است و در ایالات متحده، انگلیس، آلمان، سوئد و استرالیا گروه‌های پشتیبانی‌ دارد. هدف اصلی این سازمان ارائه‌ی آموزش باکیفیت به دانش‌آموزان محروم است. مدهاو چاوان، بنیانگذار و مدیر عامل سابق پراتام، در سال ۲۰۱۱ به عنوان کارآفرین اجتماعی برنده جایزه Skoll شده‌است.[۱] علاوه بر این، پراتام در سال ۲۰۱۳ جایزه‌ی «مرزهای بنیادین دانش» را از BBVA دریافت کرد.[۲] احراز این جوایز به دلیل موفقیت پراتام در حمایت از یادگیری بیش از ده‌ها میلیون کودک محروم در طی بیست سال فعالیت بوده‌ است. همچنین بنیاد پراتام روش‌های جدیدی را که مهارت‌های خواندن را تسریع می‌کند، طراحی و اجرا نموده‌ است. رویکرد بنیاد پراتام بر این بوده‌ است که به جای آن‌که دانش‌آموزان را با توجه به سن رده‌بندی کند، آن‌ها را با توجه به سطح آموزشی واقعی‌شان و نیازهایشان گروه‌بندی نماید. علاوه بر این بنیانگذاران پراتام آموزش ویژه‌ای برای معلمان و داوطلبان جذب شده در برنامه‌‌ها گنجانده‌اند. سالی آسبرگ، رئیس بنیاد Skoll، می‌گوید: «آقای مدهاو، در حال متحول کردن نگاه کشور هندوستان نسبت به آموزش و سوادآموزی کودکان است. پافشاری تزلزل‌ناپذیر او در زمینه‌ی آموزش همگانی و فعالیت‌های او برای شرکت جستن داوطلبان برای سوادآموزی، باعث بهره‌مندی ۳۴ میلیون کودک شده است؛ از این‌رو مدلی قابل‌اطمینان برای تمام جهان است». در این مقاله ما به ترجمه‌ی مصاحبه‌ی رحیم کنعانی[۳] (Rahim B. Kanani) با مدهاو چاوان که در سال ۲۰۱۱ انجام شده‌است، پرداخته‌ایم.

رحیم کنعانی: دلایل و انگیزه‌های شما از تأسیس پراتام چه بوده است؟

مدهاو: ایده اصلی که منجر به شکل‌گیری پراتام شد، از عملکرد یونیسف در بمبئی نشأت گرفت. یونیسف برای حل مشکلات همگانی کردن آموزش ابتدایی در بمبئی، برنامه‌ای را موسوم به «پیشگامان آموزش بمبئی» طراحی نمود. این برنامه بر مبنای ایجاد مشارکت سه‌جانبه بین دولت، شرکت‌های بزرگ[۴] و جامعه مدنی طراحی شده بود. اقدامات بعدی منجر به تشکیل خیریه‌ای مستقل گردید، خیریه‌ای که افراد مختلفی از دولت، شرکت‌ها و جامعه مدنی، مدیران و گردانندگان اصلی آن شدند. زمانی که این کار انجام شد، اقدام به ایجاد مداخلات منظم کردیم.

بگذارید به حال حاضر برگردیم، پراتام چگونه از لحاظ منابع (انسانی و مالی)، وسعت کاری و نائل شدن به اهداف، رشد و پیشرفت داشته است؟

اگرچه هیئت مدیره افراد برجسته و معروف زیادی داشت، باید اعتبار افراد حاضر در صحنه را تأمین می‌کردیم. ما برنامه‌هایی را پایه‌گذاری کردیم که کمبود منابع، فضا و نیروی انسانی آموزش‌دیده را در نظر می‌گرفت، اما همچنان منظم به کارش ادامه می‌داد.

اولین قدم این برنامه تأسیس مراکز پیش‌دبستانی در بمبئی بود که زنان جوان زاغه‌نشینِ مشتاقِ کار با کودک را شناسایی می‌کرد. ما به آن‌ها دستورالعمل‌های ساده آموزش کودک و مقداری وسایل بازی می‌دادیم و از آن‌ها می‌خواستیم مکان‌هایی عمومی‌ را پیدا کنند که مادران بچه‌هایشان را برای ساعاتی به آن‌جا می‌فرستند. آن‌ها مجاز بودند که برای این کار حق‌الزحمه‌ای را تعریف ‌کنند و به عنوان درآمد دریافت نمایند. این کار، در مدت زمان کوتاهی گسترش یافت تا جایی‌که آقای واقول (Vaghul)، رئیس بزرگترین مؤسسه مالی خصوصی تصمیم به حمایت از اقدامات ما نمود.

در سال ۱۹۹۴، [که پراتام آغاز به کار کرد،] ما تنها ۵۵۰۰ دلار به عنوان منابع مالی در اختیار داشتیم. اما موفقیت برنامه‌ی ما و حمایت افرادی همچون آقای واقول، سبب افزایش حجم اهدائات تا ده برابر در طول ده سال گردید. مدل مشارکت سه‌جانبه برای افراد زیادی در شهرهای دیگر هندوستان جذاب به نظر می‌رسید؛ به طوری‌که پراتام به طور خودانگیخته و خودبه‌خود در دهلی، بنگلر و … به اجرا در آمد.

این گسترش جغرافیایی و رشد توانایی ما در افزایش سرمایه، با پیشرفت سازمان از یک سرویس نوآورانه ارائه خدمات به یک سیستم مبتکر در آموزش- یادگیری همراه شد. ما رفته رفته از آموزش پیش‌دبستانی، به سمت ایجاد برنامه‌های جبرانی یادگیری در مدرسه، برنامه‌های کمکی برای کودکان خارج از مدرسه و روش‌های ساده آموزش مهارت‌های خواندن در کوتاه‌مدت رفتیم. Oxfam Novib، یکی از ۱۴ عضو ملی کنفدراسیون بین المللی Oxfam، به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای ما را در ساختن این ظرفیت‌ها حمایت کرد.

با روی کار آمدن دولت جدید به ما وعده داده شد که در قبال ارائه‌ی نتایج در دهلی، هزینه‌هایی در اختیارمان قرار داده شود. برای ارائه‌ی گزارش سالانه ما از ابزار سنجشی استفاده کردیم که محصول روش «یادگیری برای خواندن» بود. این اقدام برآوردی در سطح ملی به ارمغان آورد. با توجه به توانایی ما برای بسیج تعداد زیادی از داوطلبان از گوشه و کنار کشور، در هر سال بررسی بیش از ۱۶،۰۰۰ روستا، ۳۲۰،۰۰۰ خانواده و ارزیابی حدود ۷۰۰،۰۰۰ کودک، از سال ۲۰۰۵ ممکن شد. ما برای اولین بار در هند و شاید در جهان، (جایی‌که کودکان بیشتر و در مدرسه ثبت نام می‌کنند اما یادگیری آنان بهبود نمی‌یابد)، مشکل کیفیت ضعیف آموزشی را کمیت‌بندی کردیم.

در ارتباط با این قضیه، ما کمپینِ خواندن در هندوستان را با کمک بنیاد هیولت (Hewlett) راه‌اندازی کردیم. این کمپین به ما کمک کرد که بتوانیم مسئله فقدان یادگیری و راه‌حل‌های آن را در محدوده وسیعی از هندوستان –بیشتر از ۳۵۰۰۰۰ روستا- مورد بررسی قرار دهیم. البته در بعضی از ایالات این کمپین تأثیر کمی داشته است. بنابراین، در حال حاضر، ابعاد کاری این کمپین را به یک دهم بعد قبلی کاهش داده‌ایم و مدل‌هایی طرح‌ریزی کرده‌ایم که به ما در افزایش دوباره ابعاد کمک خواهند کرد.

کسی اخیراً می‌گفت، کاری که در حال پیشرفت است اغلب شبیه شکست است. کار ما ترکیبی از موفقیت و شکست بوده است. اما ما انرژی لازم برای ادامه کار را داریم. این انرژی هم از طبقه‌ی بالایی جامعه می‌آید که سرمایه مالی را در اختیار ما قرار می‌دهند و هم از طبقه‌ی پایینی جامعه می‌آید که داوطلبان ما در آن حضور دارند. هر دوی این بخش‌ها خواستار تغییر هستند و ما، در کشوری که به سرعت در حال تغییر است، یکی از مَرکب‌های آن‌ها هستیم.

رابطه بین محل و مکانی که پراتام فعالیت می‌کند و دولت محلی چیست؟

ما با این وعده که یک مشارکت سه‌جانبه [دولت، شرکت‌های خصوصی و مردم] امکان‌پذیر است شروع کردیم و تا مدتی به این رویه ادامه دادیم. اما به مرور متوجه مسائلی در شیوه‌ی عملکرد دولت شدیم. [به عنوان نمونه] مأموران دولتی تغییر می‌کردند یا انتقال می‌یافتند و با هر تغییر همکاری‌ها از بین می‌رفت؛ بنابراین سیاستی یکپارچه برای ایجاد تغییر وجود نداشت. پس از تجربه کردن این مسئله برای یک دهه، تصمیم گرفتیم ارتباطاتی قوی‌تر با روستاها و مقامات روستایی برقرار کنیم.

اگر این مقامات مایل به همکاری و ایجاد ارتباط باشند، ما این ارتباط را برقرار می‌سازیم. تداوم یک ارتباط یکپارچه قوی با گروه یا اجتماعی از مردم مستلزم مشارکت فعال آن‌ها در برنامه‌ها می‌باشد. پراتام همیشه روی داوطلبانی از این گروه‌ حساب باز کرده است؛ این داوطلبان ارتباطی زنده با مردم برقرار می‌کنند.

از منظر رهبری چنین گروهی، چالش‌هایی حیاتی که پشت سر گذاشتید یا فرصت‌های مهمی که به دست آوردید که به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای بر موفقیت پراتام تأثیرگذار بوده‌اند، چه بوده‌است؟

کمبود منابع – هم انسانی و هم مالی- اصلی‌ترین چالش بوده است. ایجاد سازمانی که بتواند با منابع نسبتاً کمی فعالیت کند و این چالش‌ها (مانند داشتن فضای کم) را به فرصت (مانند درخواست از گروه‌ها و اجتماعات مردمی برای در اختیار گذاردن فضا) تبدیل کند، چیزی است که واقعاً بابت آن خوشحالم. اصلی‌ترین فرصتی که ما ایجاد کردیم، ارائه گزارش سالانه‌ی وضعیت تحصیل بود. اگرچه مطمئن نبودیم که بتوانیم سرمایه مالی و منابع انسانی برای این کار را مهیا کنیم. به همین دلیل تصمیم گرفتیم که برآورد و ارزیابی‌ای در سراسر هند انجام دهیم و گزارش‌های آن را در ۱۰۰ روز منتشر کنیم. تا آن زمان، به‌طور معمول دولت‌ها تا سال‌ها وقت برای انجام مطالعات و ارزیابی صرف می‌کردند! کاری که ما کردیم مقرر کردن زمانی برای انتشار نتایج در حال مطالعه بود. بعد از آن بود که آژانس‌های دولتی اقدام به انتشار نسبتاً سریع نتایج مطالعاتشان کردند. این رویه اثری کاتالیزوری (سرعت‌بخش) داشت و متفاوت از رویه‌های قبلی بود.

این گزارش‌ها یک نمونه‌ی واقعی بود که نشان می‌داد مردم می‌توانند با منابع محدودی که در اختیار دارند، برای سنجش اثربخشی اقدامات دولت، ارزیابی‌های گسترده‌ای انجام دهند.

جدا از سرمایه‎‌های مالی، انسانی و دیگر سرمایه‌های ملموس، سرمایه‌های ناملموسی که برای موفقیت در این زمینه به آن‌ها احتیاج داشته‌اید، چه بوده است؟

سرمایه‌های اجتماعی، اعتمادی که مردم در شما می‌یابند و توانایی شما در اعتماد کردن به مردم، احتمالاً بزرگترین سرمایه ناملموس است. همچنین مهم است که به فعالیت‌های هر شخص به صورت انتقادی نگاه بیندازیم و آن را انعکاس دهیم تا کار بهبود یابد و پیشرفت کند. اغلب تمایل به تمجید از رهبر و بدتر از آن تمایل رهبران به ارتقاء خود وجود دارد. متوجه شده‌ام رهبرانی که به دنبال سود کوتاه مدت خود هستند، مستمرا برای سازمان زیان به بار می‌آورند.

همچنان که پراتام در حال گسترش است، تصویری از موقعیت سازمان ارائه دهید که امید دارید تا ۵ سال آینده به آن دست یابید؟

نقطه قوت پراتام تا این زمان، توانایی آن در بسیج کردن مردم می‎‌باشد. ظرفیت سازمان برای در اختیار قرار دادن خدمات آموزشی با کیفیت بالا، محدود است به توانایی‌های افرادی که در ابعاد وسیع هزینه می‌دهند و انرژی می‌گذارند. تا ۵ سال آینده پراتام نه تنها به خاطر بسیج کردن مردم، بلکه به خاطر فراهم آوردن ظرفیت‌هایی به منظور ارائه خدمات آموزشی با کیفیت بالا، شناخته خواهد شد.

 

[۱] بنیاد Skoll یک بنیاد خصوصی مستقر در کالیفرنیا است. هدف  این بنیاد ایجاد تغییرات اجتماعی در مقیاس وسیع در سطح دنیاست. در این راستا به سرمایه گذاری در برنامه‌ی کارآفرینان اجتماعی و تجلیل از فعالیت‌های آنان می‌پردازد و به مبتکرانی که متمرکز بر حل مشکلات اجتماعی جهان هستند، کمک می‌کند. همچنین این گروه‌ها را به هم پیوند می‌دهد.

[۲] BBVA بانکو بیلبائو، گروه بین‌المللی بانکداری اسپانیایی است، که در سال ۱۹۹۹ با ادغام بانکو بیلبائو ویزکایا و بانک آرژنتاریا، تأسیس شد. این بانک هر ساله جایزه‌ای با عنوان «Frontier of Knowledge Award» (مرزهای بنیادین دانش) را به تحقیقات علمی و تغییرات فرهنگی در سطح دنیا اختصاص می‌دهد.

[۳] رحیم کنعانی نویسنده، ویراستار و مصاحبه‌‌گری حرفه‌ای است. او بیش از ۶۰۰ مصاحبه با مدیران نوآور و تأثیرگذار انجام داده است.

[۴]  corporates

منبع: https://ssir.org/articles/entry/in-depth_interview_dr._madhav_chavan

مترجم: محمد مهدی غلامی

 

سال‌های زیادی از عمر ما در مدرسه گذشته ‌است؛ حداقل دوازده سال از سال‌های کودکی و نوجوانی. این سال‌ها که یکی از مهم‌ترین دوره‌های رشدی محسوب می‌شوند، نقش مهمی در شکل‌گیری اخلاق و شخصیت ما داشته‌اند. مدرسه یکی از مهم‌ترین نهادهایی بوده ‌است که در کنار خانواده و جامعه، اخلاق ما را شکل داده و به تربیت اجتماعی و فرهنگی ما کوشیده‌ است. در درس‌های مختلفی همچون ادبیات و اجتماعی و دینی برای ما از ارزش‌های اخلاقی گفته‌اند و ما را به کارهای نیک فراخوانده‌اند. اما آیا این تمام اخلاقیاتی است که ما از مدرسه آموخته‌ایم؟ هریک از ما می‌توانیم به خاطر بیاوریم که بخش زیادی از اخلاقیات ما، نه توسط برنامه‌ی درسی مدرسه، که در تعامل با همسالان، اولیای مدرسه و تحت تأثیر جو اخلاقی عمومی مدرسه شکل گرفته است. این چیزی است که آن را «برنامه‌ی درسی پنهان» می‌نامند. ما در این متن می‌خواهیم که به شرح این موضوع بپردازیم.

تعریف

هر مدرسه حتی اگر برنامه‌ی آموزش اخلاق نداشته‌ باشد، جوی اخلاقی و فرهنگی دارد که بر مدرسه حاکم است. «برنامه‌ درسی پنهان» توسط جو اخلاقی که جزئی از هر مدرسه است، القا می‌شود. جو اخلاقی را قوانین مدرسه و کلاس درس، جهت‌گیری اخلاقی معلم‌ها، کادر مدیریت مدرسه و مواد درسی پدید می‌آورند. معلم‌ها سرمشقی برای رفتارهای اخلاقی و غیراخلاقی هستند. روابط همسالان در مدرسه نگرش‌هایی چون تقلب و دروغگویی یا رعایت حال دیگران را انتقال می‌دهد. همچنین کادر مدیریت مدرسه از طریق قوانین و انضباط، نظامی ارزشی بر مدرسه حاکم می‌کنند.

«برنامه درسی پنهان» به مجموعه‌ای از نتایج و جنبه‌های ناخواسته اما کاملا واقعیِ فرآیند آموزش مدرسه‌ای اشاره می‌کند. این جنبه‌ها، دربرگیرنده‌ی هنجارها، ارزش‌ها و تمایلاتی است که دانش‌آموزان به‌واسه‌ی انتظارات مدرسه، مشوق‌ها، پاداش‌ها و تنبیهات مدرسه تجربه می‌کنند و از این رهگذر نوعی بینش فرهنگی در آن‌ها تولید می‌شود. این بینش یا نگاهی که از فضای عمومی مدرسه نشأت می‌گیرد، به شدت بر رفتار معلم و دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد. می‌توان گفت که برنامه درسی پنهان آن چیزی است که خارج از مواد درسی برنامه‌ریزی شده رسمی اتفاق می‌افتد. و بخشی از «فشار» بروکراتیک مدرسه است، که به وسیله آن‌ها، دانش‌آموزان وادار به اطاعت از ایدئولوژی‌های حاکم و فعالیت‌های اجتماعی و رفتار و اخلاق شایع در جامعه می‌شوند.

این برنامه را می‌توان حداقل در سه محور عمده مورد توجه قرار داد:

• آموخته‌های دانش‌آموزان از یکدیگر
• تعاملات دانش‌آموزان با اولیای مدرسه
• فضا و جو موجود در مدرسه

برنامه درسی پنهان عمدتا مورد تأئید نیروهای رسمی مدرسه نیست. (هرچند که گاهی خواسته یا ناخواسته به آن دامن می‌زنند.) اما می‌تواند نسبت به برنامه درسی رسمی یا اجرایی مدرسه تأثیری به مراتب عمیق‌تر بر دانش‌آموزان داشته ‌باشد. درس‌هایی که برنامه درسی پنهان تدریس می‌کند، شامل آموزه‌هایی است درباره‌ی نقش‌های جنسی، طبقه اجتماعی، رفتار مناسب برای جوانان، تمایز بین کار و بازی، این‌که چه کسی حق دارد در قبال چه کسی تصمیم بگیرد، چه نوع دانشی مشروع تلقی می‌شود و … .

نمونه‌ای از برنامه درسی پنهان

برای درک بیشتر مفهوم برنامه درسی پنهان، بیایید با همدیگر مصاحبه‌ی زیر را بخوانیم. این مصاحبه با دختری نوجوان که در مدارس یکی از کلان‌شهرهای کشورمان درس‌ خوانده‌، انجام شده‌است. پس از خواندن این مصاحبه، به تحلیل آن خواهیم پرداخت.

– کلاس چندم هستی؟
– کلاس ششم.
– مدرسه‌ی دولتی درس می‌خوانی یا غیرانتفاعی؟
– مدرسه‌ی دولتی.
– سال‌های پیش چطور؟ در مدرسه‌ی دولتی درس می‌خواندی؟
– دو سال در مدرسه‌ی غیرانتفاعی درس خواندم و سه سال در مدرسه‌ی دولتی.
– می‌خواهم برایم درباره‌ی جو مدرسه‌هایت صحبت کنی، مثلا به من بگو که معلمان یا هم‌کلاسی‌ها یا محیط مدرسه، در این سال‌ها چه جوی به تو داده‌اند؟
– خب معلم‌ها جوی که به آدم می‌دهند این هست که دانش‌آموز خوب کسی هست که زیاد درس بخواند. مثلا یک لحظه کتاب از دستش نیفتد، زیاد بازی نکند، در امتحاناتش حتی نیم غلط هم نداشته‌باشد.
– دوستانت چه‌طور؟
– دوستان هم تحت همین فشارها قرار می‌گیرند و سعی می‌کنند برای شاگرد اول شدن تلاش کنند. خودشان را از یک آدم معمولی به یک آدم خرخوان تبدیل می‌کنند.
– به نظر تو از دیدگاه معلمان چه شغل‌هایی بهتر هست و شما را تشویق می‌کنند که به سمت چه شغل‌هایی بروید؟
– راستش حتی اگر تو بگویی که من دوست دارم معلم شوم، آن‌ها باور نمی‌کنند. یعنی فکر می‌کنند که درست ضعیف است که می‌گویی می‌خواهم معلم بشوم. یعنی اگر خودت هم علاقه به معلمی داشته‌باشی، آن‌ها می‌گویند که حتما باید دکتر بشوی. مثلا جراح قلب یا چنین چیزهایی.
– لباس بچه‌ها، ظاهر و وسایلی که با خودشان می‌آورند، چه احساسی به تو می‌دهد؟
– خب معمولا بچه‌ها سعی می‌کنند که در بین شاگردان کلاس، خودشان را نشان بدهند و بعضی‌ها والدین‌شان را مجبور می‌کنند که حتما مثلا برای‌شان فلان جامدادی را بخرند که با بقیه بچه‌ها فرق داشته‌باشد. یا پاک‌کن مارکی را برای‌شان بخرند که با بقیه بچه‌ها فرق داشته‌باشد. معمولا از این طریق برای خودشان طرف‌دار پیدا می‌کنند.
– یعنی آن‌هایی که وسایل مارک داشته‌باشند، طرف‌دارهای بیشتری پیدا می‌کنند؟
– بله
– اگر تیپ‌شان چه‌طور باشد، طرفدار‌های بیشتری پیدا می‌کنند؟
– دقیقا نمی‌دانم. ولی دیده‌ام در بین هم‌کلاسی هایم کسی بوده که همیشه چیزهای باکلاس با خودش می‌آورده یا وسایل مارک داشته، هیچ‌وقت شلوار مدرسه نمی‌پوشیده و همیشه با ساپورت بوده. البته بعضی وقت‌ها بهش تذکر می‌دادند که شلوار مدرسه بپوشد. البته باکلاسِ با حجاب هم داشته‌ایم.
– نظر معلم‌ها اغلب راجع به بچه‌های پولدار چه بوده و راجع به بچه‌های فقیر چه بوده؟ در مدرسه بیشتر بچه‌ها‌ی پولدار را تحویل می‌گرفتند یا فقیر؟
– قطعا پولدار! قطعا پولدار!
– حتی در مدرسه‌های دولتی؟
– بله! حتی در مدرسه‌های دولتی.
– یک مثال می‌زنی؟
– مثلا در کلاس چهارم در مدرسه‌ی دولتی، یک دختری در کلاس‌مان بود به اسمِ … . به نظر فقیر می‌رسید. جامدادی آن‌چنانی نداشت. مدادهای رنگی‌اش چندتا رنگ بیشتر نبود و از ظاهرش هم به نظر می‌رسید که وضع خوبی نداشته‌باشند. معلم‌مان اکثر وقت‌ها تحقیرش می‌کرد.
– درسش چه‌طور بود؟
– اصلا خوب نبود و معلم‌مان به جای این‌که به او کمک کند، تحقیرش می‌کرد. من هنوز هم که به او فکر می کنم، دلم برایش می‌سوزد. اما مثلا کسی که از نظر درسی مثل او بود، یعنی ضعیف بود ولی چهره و ظاهر بهتری داشت و پولدار هم بود، معلم‌مان بیشتر به او توجه می‌کرد و تحقیرش هم نمی‌کرد. در صورتی که اول سال همه معلم‌ها می‌گویند که من اصلا «به چشم و ابرو نمره نمی‌دهم» ولی آخر سال به چشم و ابرو نمره می‌دهند.
– یعنی می‌گویی به لحاظ زیبایی به بچه‌های قشنگ‌تر توجه بیشتری دارند؟
– بله، خب منظورم از چشم و ابرو همین هست. یک مثال دیگر هم در مورد مدرسه‌ی غیر انتفاعی هست که می‌رفتم. در آن‌جا یکی از هم‌کلاسی‌هایمان خیلی پولدار بود. معلم‌مان به دلایل مختلف به او ستاره می‌داد. مثلا حتی به خاطر این‌که پدرش برای کلاسمان پرده خریده بود، به او ستاره می‌دادند. در حالی که باید به خاطر درس یا تحقیق یا امتحانات خوب ستاره می‌دادند.
– چیز دیگری هم هست که بخواهی در مورد جو مدرسه بگویی؟
– بله در مورد جو مدرسه به خصوص در مدرسه‌ی غیرانتفاعی که پارسال می‌رفتم. مدرسه همیشه به من استرس می‌داد. انگار همش به تو می‌گوید: بدو! اگر تو بهتر نباشی، آن یکی از تو جلو می‌زند و تو دیگر نمی‌توانی به او برسی و نمی‌توانی خوب باشی و یک جورهایی در آینده بدبخت می شوی و کسی به تو محل نمی‌گذارد. یک حسِ این‌طوری به آدم منتقل می‌کند و آدم مجبور می‌شود که یک جورهایی خرخوان باشد. به خاطر این‌که بقیه ازش جلو نزنند.
– متشکرم از توضیحاتت و این‌که وقتت را به من دادی.
– خواهش می‌کنم.

قطعا مصاحبه‌ی فوق، برای تعمیم‌دادن موضوع به تمام مدارس کفایت نمی‌کند. همچنین برای انجام یک پژوهش با چنین ابعادی، باید سؤالات و نحوه‌ی اجرای پژوهش با دقت و برنامه‌ریزی مدونی انجام شود.

علاوه بر این باید در نظر داشته باشیم که فضای فرهنگی مدارس مختلف، متفاوت است. به عنوان مثال مدارس دخترانه و پسرانه با هم تفاوت دارند. مدارس دولتی و غیر انتفاعی جو متفاوتی دارند. همچنین فضای مدارس در کلان‌شهرها با شهرستان‌های کوچک‌تر مشابه نیست.

ما برای درک بیشتر مفهوم «برنامه‌ی درسی پنهان»، با چند دانش‌آموز مصاحبه کرده‌ایم. این مصاحبه از آن جهت انتخاب شده است، که برای توضیح مفهومی که مدنظر بود، مناسب‌تر به نظر می‌رسید و همچنین تاحدودی دربردارنده‌ی مجموع صحبت‌های سایر مصاحبه‌شوندگان بود. هرچند که به هر حال تجربه‌های دانش‌آموزان مختلف با هم تفاوت‌هایی داشت.

اکنون به عنوان یک نمونه، بیایید فرض کنیم که آن‌چه که این دانش‌آموز در مورد تجربه‌اش در مدرسه گفته‌است، به عنوان تجربه‌ی فردی یک دختر نوجوان، صحت داشته باشد. در این صورت برنامه‌ی درسی پنهان، در مدارسی که او در آن‌ها درس خوانده‌، در حال القای مفاهیم زیر به او بوده‌است:

• آدم خوب کسی است که بیشتر درس بخواند.
• کسانی که درسشان خوب است در رشته‌ی پزشکی درس خواهند خواند و کسانی که در سایر رشته‌ها درس می‌خوانند، کسانی هستند که نتوانسته‌اند در رشته‌ی پزشکی قبول شوند و یا درسشان خوب نبوده‌است.
• کسانی که وسایل مارک داشته‌باشند، طرفداران بیشتری دارند.
• کسانی که ثروت بیشتری داشته باشند، از احترام بیشتری برخوردار خواهند بود.
• زیبایی در جلب توجه دیگران نقش مهمی دارد و کسانی که زیباتر هستند، توجه بیشتری به خود جلب می‌کنند.
• در این جامعه برای پیشرفت باید با هم رقابت کنیم و هرکس که از گردونه‌ی رقابت عقب بیافتد، بدبخت می‌شود و تنها خواهد ماند.

پر واضح است که تمامی مضامین فوق، تقریبا با تمامی مضامین مذهبی و ارکان فرهنگی کشور ما در تضاد است.

بنابراین، ممکن است که ما در کتاب‌های درسی از ارزش همکاری و دوستی و همدلی صحبت کنیم، اما نظام مدرسه در عمل، فردگرایی و رقابت را توصیه ‌کند. ممکن است ما در برنامه‌ی درسی از ساده‌زیستی و انصاف صحبت کنیم، اما کادر مدرسه و هم‌سالان در عمل، نوعی زندگی تجملاتی و مصرف‌گرایی را ترویج نمایند. و به نظر می‌رسد که تأثیرگذاری عملیاتی برنامه‌ درسی پنهان، بیشتر از صرف سخنرانی محتویات کتب درسی باشد؛ چرا که «دوصد گفته چون نیم کردار نیست»!

(در این‌جا از این مسئله چشم‌پوشی می‌کنیم که در بعضی موارد، خودِ کتاب‌ها و محتویات درسی و عکس‌های کتب درسی به مضامین نامطلوب برنامه درسی پنهان دامن می‌زنند.)

به هر حال، هر دو جنبه‌ی زندگی در مدرسه، چه آن جنبه‌ای که همه با عنوان برنامه‌ی درسی می‌شناسند و چه جنبه‌ای که به عنوان برنامه‌ی درسی رسمی شناخته‌نشده‌است، هر دو برای ما آشناست. اما مورد دوم بیشتر مواقع مورد بی توجهی واقع می‌شود؛ در حالی که مستلزم دریافت توجه بیشتر به ویژه از سوی متخصصین آموزش است. در بخش بعد به دلالت‌های مضمون «برنامه‌ی درسی پنهان» برای سازمانِ آموزش و پرورش خواهیم پرداخت.

دلالت‌های «برنامه‌ی درسی پنهان» برای سازمان آموزش و پرورش

عواقب نامطلوب برنامه‌ی درسی پنهان، تنها یک روی سکه است. برنامه درسی پنهان به ما می‌گوید که اگر جو فرهنگی مدرسه، که نشأت گرفته از جو حاکم جامعه است، دربردارنده‌ی مضامین و هنجارهای اخلاقی نیکو باشد، به کمک همین جو می‌توانیم به تربیت و پرورش انسان‌هایی با منش نیکو بپردازیم. همچنین به ما خاطرنشان می‌کند که اهمیت فضای عمومی مدرسه، رفتار کادر مدرسه و معلمان اگر بیشتر از محتوای درسی برنامه‌ریزی شده نباشد، کمتر از آن نیست.

علاوه بر این، به نظر می‌رسد که مضمون «برنامه‌ی درسی پنهان» در سطح سیاست‌گذاری‌های کلان آموزش و پرورش و نیز در سطح مدرسه، پرسش‌هایی داشته‌باشد که شایسته‌است که به آن‌ها پاسخ داده شود:

در سطح سیاست‌گذاری‌های کلان آموزش و پرورش:

(روی سخن سؤالاتِ این بخش با هرکسی است که به نحوی می‌تواند در سیاست‌گذاری‌های آموزش و پرورش نقش داشته‌باشد.)

• ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی مطلوب آموزش و پرورش ما چیست؟
• کدام بخش از محتواهای کتب درسی ما حامی این ارزش‌ها هستند و کدام بخش‌ها آشکارا یا تلویحا در تعارض با این ارزش‌ها قرار می‌گیرند؟
• کدام بخش از نظام و ساختار آموزشی ما این ارزش‌ها را تأیید می‌کند و چه ساختارهایی در نظام آموزشی ما با این ارزش‌ها در تضاد هستند؟
• برای رفع تضادها و تناقض‌ها چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟
• رفتار و اعمال هریک از ما به عنوان سیاست‌گذاران آموزش و پرورش، در چه زمینه‌هایی با ارزش‌های رسمی در تناسب است و در چه مواردی برخلاف ارزش‌های رسمی است؟
• پیام رفتارهای ما برای کادر آموزشی مدارس و ادارات آموزش و پرورش چیست؟
• معلمان و کادر مدرسه برای دست‌یافتن به اعتقاد عملی به ارزش‌ها، به چه نوع آموزش ضمن خدمتی نیازمند هستند؟
• ….

در سطح مدارس:

(روی سخنِ سؤالات این بخش، با هریک از اعضای کادر مدرسه، از مدیر و معلم و اولیای دانش‌آموزان گرفته تا سرایدار مدرسه است. چرا که هریک از اعضای مدرسه در جای خود در ترویج برنامه‌ی درسی پنهان نقش دارند و هریک از این اعضا به نحوی از انحاء در این زمینه مسئولیت دارند.)

• ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی مطلوب من چیست؟
• ارزش‌های مطلوب من در تضاد با ارزش‌های چه کسانی از اعضای مدرسه است؟
• از چه طریقی می‌توانیم در مود ارزش‌های مطلوب‌مان با هم گفت‌وگو کنیم و چگونه می‌توانیم ارزش‌های‌مان را به هم نزدیک کنیم؟
• چه بخش‌هایی از محیط مدرسه با این ارزش‌ها هم‌راستا هستند و کدام بخش‌ها آشکارا یا تلویحا با این ارزش‌ها در تناقض هستند؟
• کدام برنامه‌های مدرسه با این ارزش‌ها هم‌راستا هستند و کدام برنامه‌‌ها آشکارا یا تلویحا با این ارزش‌ها در تناقض هستند؟
• برای بهبود برنامه‌ها و محیط مدرسه چه راهکارهایی می‌توان پیشنهاد داد؟
• برای رفع تناقضات ارزشی در محیط و برنامه‌های مدرسه، چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟
• کدام رفتارهای من، با ارزش‌ها هماهنگ هستند و کدام رفتارها در تناقض با این ارزش‌ها هستند؟ رفتارهای من چه پیام‌های ضمنی برای دانش‌آموزان دارند؟
• قوانین حاکم بر مدرسه و شیوه‌ها و موارد تشویق و تنبیه چه پیام‌هایی برای دانش‌آموزان دارند؟
• …

امید است که با بذل توجه بیشتر به «برنامه‌‌ی درسی پنهان» در بطن مدارس، بتوانیم به سوی جامعه‌ای آکنده از انسان‌هایی اخلاق‌مدار گام برداریم.

 

منابع:

برنامه درسی به سوی هویت‌های جدید: شرحی بر نظریات معاصر برنامه درسی، کوروش فتحی واجارگاه، تهران، آییژ، ۱۳۸۶.
روانشناسی تربیتی، جان دبلیو سانتراک، نشر مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، ۱۳۸۷.

نویسنده:

فاطمه گزین – کارشناس ارشد روانشناسی

• نام کتاب: موفقیت در اولین سال تدریس
  
• نویسندگان: رابرت اِل. وایت، جِی. اِلین وایت
  
• مترجمان: سید وحید موسوی داور، اشرف‌السادات موسوی
• انتشارات رشد

رابرت اِل. وایت دانشیار رشته‌ی آموزش و پرورش در دانشگاه ایست سنترالِ اوکلاهاما است. او سال‌ها به آموزش روش‌های تدریس و کلاس‌داری دوره‌ی راهنمایی مشغول بوده‌است. علاوه بر این، بیش از ۲۵ سال تجربه‌ی تدریس در دوره‌های راهنمایی و دبیرستان داشته‌است. همچنین در سال‌های گذشته بیش از ۱۵۰ سمینار و کارگاه آموزشی برگزار کرده‌است.

خانم جِی. اِلین وایت نیز استادیار دانشگاه است و به مدت ۲۵ سال در مدارس تدریس نموده‌است.

این دو نویسنده، بر آن شده‌اند تا تجربیات سال‌ها معلمی و استادی دانشگاه را در کتابی مختصر و مفید در اختیار معلمان تازه‌کار قرار دهند. برای نوشتن و گردآوری این کتاب، آن‌ها از نظرات بسیاری از معلمان و دانشجویان تربیت معلم استفاده نموده‌اند.

 

هدف این کتاب شریک کردن شما در نکته‌های جالبی است که از تدریس می‌دانستیم. ما می‌خواستیم پیشاپیش، مسائلی را که معلمان تازه‌کار با آن‌ها روبه‌رو می‌شوند مطرح کنیم. همچنین می‌خواستیم پیشنهادهای عملی برای موفقیت در اولین سال تدریس ارائه کنیم. […]
از آن‌جا که هردوی ما سال‌ها تجربه‌ی معلمی داشته‌ایم، فکر کردیم که تجربه‌هایمان ممکن است به معلمان تازه‌کار و همچنین معلمان با تجربه‌ای که می‌خواهند روش جدیدی در پیش بگیرند، کمک کند. ما در این حرفه ورزیده شده‌ایم و فکر می‌کنیم که اگر بتوانیم برخی روش‌های فراموش‌شده‌ی آموزش را که خود در کلاس‌هایمان استفاده کرده‌ایم، در یک کتابِ جمع‌وجور گرد بیاوریم، کار مؤثری انجام داده‌ایم. […]
از مقدمه‌ی نویسندگان

کتاب حاصل، شامل ۸ فصلِ کوتاه است:

• فصل اول: دوام آوردن در مدرسه
• فصل دوم: دوام در معلمی مستلزم خوب کار کردن با دانش‌آموزان است
• فصل سوم: دوام در معلمی نیاز به مدیریت خوب کلاس دارد
• فصل چهارم: دوام در معلمی مستلزم طرح درس خوب است
• فصل پنجم: ثمربخش‌کردن سنجش
• فصل ششم: استفاده از فناوری به منظور ارتقای یادگیری
• فصل هفتم: برقراری ارتباط مؤثر با والدین
• فصل هشتم: از خودتان حرفه‌ای بسازید

در فصل اول این کتاب، نویسندگان به نکاتی پرداخته‌اند که معمولا برای آغاز هر شغل تازه‌ای لازم است، نکاتی مانند آشنایی با مکان، آشناشدن با همکاران، خوش‌آمدگویی به دانش‌‌آموزان و … ؛ مواردی به ظاهر ساده که در صورتی که مورد توجه قرار نگیرد، می‌تواند دردسرساز شود. در فصل‌های بعدی کتاب، چنانچه عناوین نشان می‌دهند، به مواردی مانند برقراری ارتباط با دانش‌آموزان، مدیریت کلاس، طرح درس نویسی، ارزش‌یابی و سنجش، استفاده از فناوری و برقراری ارتباط با والدین پرداخته‌شده‌است. در نهایت در فصل پایانی کتاب، به نکاتی اشاره شده‌است که می‌تواند به حرفه‌ای شدنِ یک معلم کمک کند؛ مواردی مانند نگرش امیدوارانه، تلاش برای یادگیری مادام‌العمر، زندگی شخصی معلمان، اجتناب از موقعیت‌های پرخطر و … .

در پایان هر فصل، کادری به نام «موضوعات گفت‌وگو» وجود دارد. در این کادرها سؤالاتی برای تفکر بیشتر و بحث و گفت‌وگو با سایرین آورده‌شده‌است. نمونه‌ای از یک کادر گفت‌وگو را در زیر می‌بینید:

موضوع‌های گفت‌وگو
• دفترچه‌ی برنامه‌ریزی خود را بردارید و برنامه‌ی یک نیم‌سال یا ثلث را در آن یادداشت کنید. همه‌ی تعطیلات، مناسبت‌های خاص و تعطیلات مدرسه را در آن بگنجانید. زمان‌هایی را که برای آزمودن دانش‌آموزان یا ارزیابی آن‌ها مناسب است، مشخص کنید.
• موضوعاتی را که برای درس مورد نظر شما مناسب است مشخص نمایید. مهارت‌ها و مواد درسی‌ای را که دانش‌آموزان باید یاد بگیرند، اولویت‌بندی کنید. مهم‌ترین مفاهیمی را که خوب است دانش‌آموزان‌تان بدانند، مشخص کنید. در آخر مشخص کنید که چه چیزهایی را خودتان دوست دارید اما مورد علاقه‌ی دانش‌آموزان نیست.
• درباره‌ی دروسی که به جزئیات کمتری نیاز دارند، بیاندیشید.
• برنامه‌ریزی درسی را با استفاده از دو قالبی که در این فصل بحث شد، تمرین کنید.

(موضوعات گفت‌وگو: نمونه‌ای از کادر پایانی فصل چهارم کتاب)

در مجموع، به نظر می‌رسد که این کتاب به دلیل دربرداشتن نکات ضروری برای معلمی و در عین حال مختصر و جمع‌وجور بودن، می‌تواند کتاب مفیدی برای استفاده‌ی همه‌ی معلمان و به ویژه معلمان تازه‌کار در مقطع راهنمایی باشد.

 

نویسنده:
فاطمه گزین – کارشناس ارشد روانشناسی