پیشنهاداتی برای آموزش ظلم و عدل به کودکان و نوجوانان

تاریخ جهان مملو است از تلاش برای ایجاد عدالت در سرتاسر پهنه‌ی ‌گیتی. چه بسیار انسان‌ها که در راه تحقق عدالت جان باخته‌اند تا اینک ما بتوانیم خنکای عدالت را کم و بیش تجربه کنیم و یا حداقل بتوانیم از عدالت سؤال بپرسیم.

مفاهیم ظلم و عدل از مفاهیم انتزاعی هستند که رفته رفته از سال‌های پایانی دبستان در ذهن کودکان و نوجوانان نقش می‌بندند و معنا می‌یابند. نوجوانان خواه ناخواه از عدالت می‌پرسند و از ظلم بیزاری می‌جویند. اقتضای سن آن‌ها این است که در برابر ظلم‌ در خانواده، مدرسه و کلاس درس اعتراض می‌کنند و به این ترتیب برای زندگی در جامعه آماده می‌گردند.

تاریخ بسیاری از ادیان الهی نیز، تاریخ مبارزه با ظلم و ستم بوده و بسیاری از پیامبرانِ الهی جان خود را بر سر تحقق جامعه‌ای عدالت‌محور نهاده‌اند.

بنابراین یکی از وظایف و اهداف هر معلم می‌تواند این باشد که این مضامین را به شکلی عقلانی و متناسب با سن دانش‌‌آموزان برای آن‌ها معنا کند و از تلاش‌هایی که در راستای عدالت شده‌است، داستان بگوید. به امید آن‌که دانش‌آموزان در مسیر تاریخ عدالت‌خواهی گام نهند و ادامه‌دهنده‌ی راهِ عدالت‌خواهان جهان گردند.

امید است که فعالیت‌های زیر کارگر افتند.

• ظلم یعنی …

برای این‌که دانش‌‌آموزان با موضوعی ارتباط برقرار کنند، در ابتدا باید آن مفهوم را در بستر زندگی روزمره‌ی خودشان بشناسند. به این منظور می‌توانیم فعالیت‌هایی تدارک ببینیم و آن‌ها را با مصادیق ظلم، ظالم و مظلوم در خانه، مدرسه، کلاس و زندگی آشنا کنیم. به عنوان نمونه یک موضوع نگارش می‌تواند این باشد: «ظلم یعنی … »

دانش‌‌آموزان می‌توانند این جمله را به شکل‌های گوناگون تکمیل کنند. به عنوان مثال: ظلم یعنی اینکه معلمت بین تو و همکلاسی‌ها تبعیض بگذارد، ظلم یعنی این‌که همه کارهای خانه به دوش مادر باشد، ظلم یعنی این‌که مجبور باشی صبح تا شب برای کنکور درس بخوانی، ظلم یعنی خطا کردن در مسابقه فوتبال، ظلم یعنی دروغ گفتن یک سیاست‌مدار به مردم و … . مصادیقی که دانش‌‌آموزان برای ظلم تشخیص می‌دهند، می‌تواند درست یا غلط باشد و هر مصداق می‌تواند دست‌مایه‌ی یک گفت‌وگوی کلاسی باشد. (برای مشاهده‌ی یک نمونه کاربرگ کلاسی برای شناسایی مصادیق ظلم، کاربرگ کلاسی ظلم  را ببینید.)

• تاریخ، شخصیت‌ها و زندگی‌نامه‌ها

اگر به جای اینکه فقط تاریخ را «تدریس کنیم»، همراه با دانش‌آموزان‌مان به کاوش و اکتشاف در تاریخ بپردازیم، به آن‌ها کمک خواهیم کرد تا بفهمند تاریخ امری پویا و در جریان، و در اتصال با جنبش‌هایی است که امروزه برای به پا کردن عدالت رخ می‌دهد. ما به آن‌ها کمک می‌کنیم تا خودشان را به عنوان بازیکنان بالقوه‌ای درون یک تاریخ زنده ببینند. علاوه بر این، روایت زندگی انسان‌هایی شبیه به بقیه که زندگی‌شان را وقف تلاش برای عدالت اجتماعی کرده‌اند، به دانش‌آموزان کمک می‌کند که الگوهای بزرگ‌تری در زندگی خود بیابند و چشم‌انداز وسیع‌تری در زندگی داشته‌باشند. در این آدرس می‌توانید یک تجربه مرتبط و مؤثر را مشاهده کنید.

• عکس‌ها، کاریکاتورها و داستان‌هایشان

بیشتر دانش‌آموزان تماشای عکس‌ها را خیلی دوست دارند. عکس‌ها به دلیل بصری بودن، ابزارهای خوبی برای آموزش هستند. گاهی اوقات یک عکس خوب، روح یک واقعه را به نمایش می‌گذارد. موضوعات مختلفی را می‌توان در زمینه ظلم و عدل در عکس‌ها دید؛ موضوعاتی مثل مبارزات تاریخی علیه ظلم، نژادپرستی، فقر و اختلاف طبقاتی و … .  اما صرف نشان دادن یک عکس بدون ایجاد فرصتی برای تعمق، چندان تأثیرگذار نخواهد بود. بنابراین باید پس از تماشای هر عکس، برای دانش‌آموزان فعالیتی تدارک دید. به عنوان مثال دانش‌‌آموزان می‌توانند داستانی برای عکس بنویسند، داستان واقعی عکس‌های تاریخی را بشنوند، احساسات افرادی را که در عکس مشاهده می‌شوند، تداعی کنند، راهکارهایی برای مبارزه با ظلم ارائه دهند و … . یک نمونه از فعالیت روی عکس با موضوع عدل و ظلم را در اینجا ببینید. به همین ترتیب کاریکاتورها هم می‌توانند فضای خوبی را برای تفکر دانش‌آموزان فراهم کنند.

• باورهای رایج

عقاید زیادی در بستر جامعه وجود دارد که دهان به دهان می‌چرخند، درحالی‌که ممکن است عقاید درستی نباشند و آب به آسیاب ظلم بریزند. برخی از ضرب‌المثل‌های رایج نمونه‌ای از این عقاید غلط هستند. می‌توانیم از دانش‌آموزان بخواهیم که در مورد این عقاید فکر کنند. ممکن است گروهی از دانش‌آموزان با این عقاید موافق باشند و برخی از آنان با این باورها مخالفت کنند؛ در این صورت می‌توانیم اجازه بدهیم که در مورد نظراتشان با هم مناظره کنند. یعنی گروه‌های موافق و مخالف، هر کدام از نظراتشان دفاع کنند و نظرات یکدیگر را زیر سؤال ببرند. به عنوان مثال ضرب‌المثل‌های زیر می‌توانند دست‌مایه‌های خوبی برای مناظره باشند:

• با کدخدا بساز، ده را بتاز؛
• آدم گدا، این همه ادا؛
• با یک گل بهار نمی‌شود؛
• توبه‌ی گرگ مرگ است؛
• خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت شو؛

همچنین می‌توانیم با تعیین یک تکلیف یا ترتیب‌دادن یک مسابقه از دانش‌آموزان بخواهیم که نمونه‌هایی از تفکرات ظلم‌آلود رایج در جامعه را پیدا کنند و بنویسند.

• این بار شازده کوچولو به این سیاره سفر می‌کند

شازده کوچولو در داستان آنتوان دوسنت اگزوپری، از سیاره‌ای به سیاره‌ی دیگر سفر می‌کند و آدم بزرگ‌های عجیبی را می‌بیند؛ آدم بزرگ‌هایی که نماینده‌ی نوع خاصی از تفکر در جامعه هستند. ما می‌توانیم از دانش‌آموزان بخواهیم که فرض کنند شازده کوچولو به زمان ما سفر کرده‌است. او چه‌ آدم‌ها و سیاره‌های جدیدی را می‌بیند؟ سیاره‌ای که در آن انسان‌هایی بودند که … (در این‌جا دانش‌آموزان می‌توانند با توصیف یکی از ظلم‌ها در جامعه یا مدرسه، درباره‌ی آن سیاره بگویند و بنویسند.) به عنوان نمونه یک دانش‌آموز پایه ششم چنین نوشته‌است: «سیاره‌ای را دید که در آن دانش‌آموزانی بودند که شبیه به ربات بودند: می‌نشستند، می‌نوشتند و برگه‌ها را می‌گذاشتند کنار، دوباره می‌نشستند، می‌نوشتند و برگه‌ها را می‌گذاشتند کنار …»

• تبلیغاتی به نفع ظلم

بسیاری از دانش‌آموزان از این‌که به نفع یک موضوع تبلیغات به راه بیاندازند، لذت می‌برند. وقتی از آن‌ها می‌خواهیم که به نفع یک موضوع غلط تبلیغ کنند، متوجه روش‌های توجیه ظلم می‌شوند و یاد می‌گیرند که چطور یک شیوه‌ی ظالمانه با بهانه‌ها و توجیه‌های غلط در جامعه پا می‌گیرد. به عنوان مثال تبلیغاتی به نفع مصرف‌گرایی، تبلیغاتی به نفع اختلاف طبقاتی، تبلیغاتی به نفع برخورد‌های تبعیض‌آمیز با اقلیت‌ها، تبلیغاتی به نفع نژادپرستی، تبلیغاتی به نفع سازش با ظالم و … .

• حکایت‌های کوتاه

بسیاری از حکایت‌های کوتاه و موجز فضای بسیار مناسبی را برای فکر کردن فراهم می‌کنند. دانش‌آموزان می‌توانند بعد از شنیدن این حکایت‌ها در مورد آن‌ها گفت‌و گو کنند و مصادیق آن‌ها را در فضای کنونی جامعه به خاطر بیاورند. نمونه‌هایی از حکایات کوتاه با موضوع ظلم و عدل که از تاریخ اسلام اقتباس شده‌است، در این آدرس آمده است.

• اسطوره‌ها و افسانه‌ها

بسیاری از دانش‌آموزان شیفته‌ی افسانه‌ها هستند. ما می‌توانیم از این بستر برای آموزش ظلم و عدل استفاده کنیم. اسطوره‌ها و افسانه‌های بسیاری در مورد ظلم و ستم وجود دارد. داستان‌هایی مثل ضحاک ماردوش و کاوه آهنگر، آرش کمانگیر و داستان کوتاه ققنوس (از سیلویا تاونسند وارنر) برخی از نمونه‌ها هستند.

در پایان خاطر نشان می‌کنیم که نوع نگاه معلم به مقوله‌ی عدالت اجتماعی و ظلم، تأثیر بسزایی در شیوه‌ی آموزش او خواهد داشت. به عنوان مثال معلم باید به این فکر کند که در مسیر مبارزه با ظلم چه ابزاری مناسب هستند و چه شیوه‌هایی مناسب نیستند. موارد دیگری نیز وجود دارند که معلم باید پیش از تدریس به ‌آن‌ها فکر کرده‌باشد. چند نکته برای معلمان در زمینه‌ی آموزش و ظلم و عدل، در این آدرس گردآوری شده‌است.

نویسنده:

فاطمه گزین ـ کارشناس ارشد روانشناسی