مطالعات اجتماعی در ساختار مدرسه

مطالعات اجتماعی حوزه‌ای از برنامه‌ی درسی است که هدف آن، آشنا کردن بچه‌ها با محیط اطرافشان و نیز توسعه‌ی ارتباطات انسانی است؛ به گونه‌ای که دانش‌آموزان، شهروندان(۲) خوبی تربیت شوند. محتوای این درس از تاریخ، جغرافیا و دیگر علوم اجتماعی استخراج می‌شود.

دایره‌المعارف بین المللی آموزش و پرورش، جلد دهم

بنا به نگرش‌های مختلف، جنبه‌های مختلفی برای مطالعات اجتماعی در نظرگرفته‌ شده است:

• برنامه‌ای است که میراث فرهنگی را به نسل بعد انتقال می‌دهد؛
• برنامه‌ای است که بر محتوا و روش‌های مطالعاتی برگرفته از تاریخ، علوم اجتماعی و رشته‌های علمی دیگر مبتنی است؛
• برنامه‌ای است که مهارت تفکر و تصمیم‌گیری در مواجهه با مسائل اجتماعی را آموزش می‌دهد؛
• برنامه‌ای است که توانایی دانش‌آموزان را برای مشارکت در فعالیت‌های گروهی تقویت می‌کند.

در ایران، در سال ۱٣٧۵، برای نخستین بار شورای وقت برنامه‌ریزی مطالعات اجتماعی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی، تعریف زیر را برای مطالعات اجتماعی ارائه داد:

«حوزه‌ای که درباره‌ی انسان و تعامل او با محیط‌های اجتماعی، فرهنگی، طبیعی و تحولات زندگی بشر در گذشته، حال و آینده و جنبه‌های گوناگون آن (سیاسی و اقتصادی، فرهنگی و محیطی) بحث می‌کند.»

این تعریف، رشته‌های مختلفی مانند تاریخ، جغرافیا، جامعه‌شناسی، مردم‌ شناسی، علوم سیاسی، اقتصاد و روان‌شناسی را زیر پوشش قرار می‌دهد. همچنین بر ارتباط بین شاخه‌های علوم اجتماعی برای رسیدن به فهمی وسیع‌تر اشاره می‌کند.

برخی رشته‌ها و شاخه‌های علمی که مطالعات اجتماعی از آن‌ها بهره می‌گیرد.
(مأخذ: راهنمای برنامه‌ی درسی مطالعات اجتماعی برای دوره‌‌ی آموزش عمومی، ١٣٨٧ دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی.)

اهمیت برنامه‌ی درسی مطالعات اجتماعی

• پویایی هر جامعه تا حدود زیادی به وجود شهروندانی بستگی دارد که برای مشارکت و تعامل در امور زندگی اجتماعی احساس تعهد کنند و از آگاهی‌های لازم در این زمینه برخوردار باشند. مطالعات اجتماعی به تربیت شهروندانی آگاه و مسئولیت‌پذیر می‌پردازد که حقوق خود را در جامعه می‌شناسند و از وظایف خود در قبال جامعه آگاه هستند.
• انسان موجودی اجتماعی است. درس مطالعات اجتماعی بستر مناسبی برای پرورش مهارت‌های زندگی اجتماعی فراهم می‌آورد. در این درس، دانش‌آموزان با درک و فهم مسائل و موضوعات جامعه‌ی محلی، محیط پیرامون و کشور خود، چگونگی زندگی در اجتماع را می‌آموزند و به مهارت‌های لازم برای زندگی اجتماعی مجهز می‌شوند.
• مطالعات اجتماعی با بهره‌گیری از رشته‌ها و شاخه‌های علمی چون تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و مردم شناسی، مبانی دینی و اخلاق می‌تواند در امر هویت بخشی به دانش‌آموزان نقش مهمی ایفا کند.
• برنامه‌ی درسی مطالعات اجتماعی می‌تواند زمینه‌ی پرورش تفکر انتقادی و توانایی نقادی اجتماعی را نیز فراهم آورد؛ بدین ترتیب که دانش‌آموزان را برای داشتن یک موضع فعال، حساس، پویا و منطقی و نه صرفاً انفعالی در رویارویی با مسائل جامعه آماده کند؛ به گونه‌ای که آن‌ها بتوانند مسائل اجتماع و محیط پیرامون خود را هرچند در چارچوبی ساده و کودکانه مورد نقد و داوری قرار دهند تا در آینده به افرادی مبدل شوند که قادر به حلّ مسائل و دگرگون کردن شرایط و پیشبرد آرمان‌های جامعه‌ای انسانی باشند.
• مطالعات اجتماعی با توجه به ماهیت تربیتی و فرهنگی خود، این قابلیت را دارد که به تقویت و درونی‌سازی ارزش‌های اخلاقی کمک کند و کاربست اخلاق را در جامعه نهادینه سازد.

برنامه‌ریزی آموزشی برای مطالعات اجتماعی

چنانچه ‌پیشتر گفته‌ شد، مطالعات اجتماعی به آماده‌ ساختن دانش‌آموزان برای مشارکت سیاسی- اجتماعی تأکید می‌کند و هدف اصلی آن، تربیت شهروندانی است که براساس اصول اعتقادی و عقلانی رفتار کنند. واضح است که این هدف، تنها از طریق آموزش مفاهیم و اصول رشته‌های علمی علوم انسانی و اجتماعی حاصل نمی شود؛ بلکه برای آماده‌ ساختن دانش‌‌آموزان جهت مشارکت در جامعه، لازم است که به کاربست عملی این علوم بپردازیم. بنابراین برای برنامه‌ریزی درس مطالعات اجتماعی، باید موارد زیر در نظر گرفته‌ شود:

• اهداف جزئی دروسِ مطالعات اجتماعی از نیازهای دانش‌آموزان در جامعه برگرفته‌ شود؛
• محتوای آموزشی، انعکاس‌دهنده‌ی تجربیات شخصی، اجتماعی و فرهنگی دانش‌آموزان باشد؛
• از آن‌جا که فضای واقعی جامعه، فضایی بین‌رشته‌ای است، در طراحی آموزشی، بین‌رشته‌ای بودن مطالعات اجتماعی لحاظ شود؛
• روش‌های تدریس در راستای هدف کلی آموزش باشد و بر مشارکت فعال دانش‌آموزان تأکید داشته باشد و به دانش‌آموزان کمک کنند که یادگیری خود را به زندگی اجتماعی خارج از مدرسه انتقال دهند؛ (برخی از روش‌های نوین تدریس، مانند «یادگیری از راه خدمت» (۳)، روش کاوشگری(۴) و روش تدریس «پروژه» (۵) روش‌های تدریس مناسبی برای آموزش مطالعات اجتماعی هستند. برای مشاهده‌ی کاربردهای روش‌تدریس پروژه در مطالعات اجتماعی، این مقاله را که در مجله‌ی رشد علوم اجتماعی منتشر شده‌است، ببینید.)
• محیط مدرسه و جو فضای آموزشی، در راستای اهداف مطالعات اجتماعی باشد. (در این زمینه نحوه‌ی رفتار کادر مدرسه و فضای کلی حاکم بر مدرسه بسیار مؤثر است. به عنوان مثال مشارکت‌ دادن دانش‌‌آموزان در حل مسائل کلاس و مدرسه و ایجاد جو دوستی در مدرسه، فضایی حامی مطالعات اجتماعی است. اما به خلاف، ایجاد فضای رقابتی در مدرسه و تحکم کادر مدرسه بر دانش‌‌آموزان، در مقابل اهداف مطالعات اجتماعی قرار دارد.)

ویژگی‌ها و فضای کلاس اجتماعی

• با توجه به اهداف و ماهیت درسی مطالعات اجتماعی و در نظرگرفتن این که مطالعات اجتماعی دانش‌آموزان را برای زندگی در اجتماع آماده می‌سازد، بدیهی است که مؤثرترین فضای آموزشی برای این درس، محیط‌های واقعی زندگی دانش‌آموزان است. دانش‌آموزان در انواع اجتماعات محلی پیرامون خود خواهند توانست به تجربیات دست اوّل، دست یابند و به طور ملموس و عینی با واقعیات و پدیده‌های محیطی و اجتماعی روبه رو شوند؛ به همین منظور، بازدید از محیط های اطراف مدرسه و برگزاری جلساتی از درس مطالعات اجتماعی در فضای خارج از مدرسه کاملاً ضروری است. مکان‌هایی در محلّ زندگی دانش‌آموزان، مانند پارک‌ها، فرهنگ‌سراها، موزه‌ها و مساجد، نهادها و مراکز خدماتی مثل آتش نشانی‌ها و دفاتر پست، مراکز تولیدی و خدماتی نظیر کارگاه‌های تولید پوشاک و غذا و فروشگاه ها، ایستگاه‌های مسافربری و پایانه‌های حمل و نقل عمومی، واقعی‌ترین فضاها برای آموزش مفاهیم و موضوعات درسی مطالعات اجتماعی هستند.

مؤثرترین فضای آموزشی برای مطالعات اجتماعی، محیط‌های واقعی زندگی دانش‌آموزان است. دانش‌آموزان در انواع اجتماعات محلی پیرامون خود خواهند توانست به تجربیات دست اوّل، دست یابند و به طور ملموس و عینی با واقعیات و پدیده‌های محیطی و اجتماعی روبه رو شوند؛ به همین منظور، بازدید از محیط‌های اطراف مدرسه و برگزاری جلساتی از درس مطالعات اجتماعی در فضای خارج از مدرسه کاملاً ضروری است.

• در کلاس‌های رسمی مدرسه نیز، از آن‌جا که درس مطالعات اجتماعی بر تعامل گروهی تأکید دارد، از نظر فضایی، نحوه‌ی آرایش و چیدن میز و نیمکت‌های کلاس باید به گونه‌ای باشد که امکان کار گروهی دانش‌آموزان را فراهم آورد. همچنین فضای کلاس باید به گونه‌ای باشد که بتوان در مواقع لزوم به راحتی و با سرعت، آرایش مورد نظر را برای دور هم نشستن گروه‌های دانش آموزان در کلاس، ایجاد کرد.
• دیوارها و فضای کلاس مطالعات اجتماعی باید جذابیت لازم را برای دانش آموزان ایجاد کند و نباید خالی از تصویر، افسرده و بی‌روح باشد. در این زمینه، تابلوهای مخصوص برای نصب آثار و کارها و فعالیت های دانش‌آموزان و به نمایش گذاشتن نتایج و گزارش‌های کار گروهی، قفسه‌ها و ویترین‌های مناسب برای نگه‌داری نقشه‌ها، آلبوم‌ها، اطلس‌ها و مدل‌ها، نرم افزارها، فیلم و اسلاید، عکس‌ها، کره‌ی جغرافیایی یا ماکت‌ها و مدل‌هایی که توسط دانش‌آموزان ساخته شده است، به جذابیت و کیفیت فضای آموزشی کمک می‌کند.
• دانش‌آموزان بیش از هرچیزی، از رفتار و کردار معلم خود آموزش می‌بینند؛ به تدریج آن چه در شخصیت معلم جلوه دارد، در وجود دانش‌آموزان نیز جلوه‌گر می‌شود. به همین دلیل، معلم مطالعات اجتماعی باید تلاش کند که الگوی مناسبی برای دانش‌‌آموزان باشد. افزون بر این، معلم درس مطالعات اجتماعی باید هم در برقراری رابطه‌ی مناسب و مؤثر با دانش آموزان توان‌مند باشد و هم ارتباطات مفید و مؤثر میان دانش‌آموزان را تقویت کند. معلم با توجه به ماهیت درس مطالعات اجتماعی و فعالیت‌ها و مهارت‌های مربوط به آن، تمرین زندگی اجتماعی را در محیط مدرسه پایه ریزی کرده و با اتخاذ شیوه‌های مناسب هنگام کارهای گروهی، موانع موجود در راه ارتباط مؤثر در گروه هم‌سالان را از میان برمی‌دارد و روابط دوستانه و همکاری و مسئولیت پذیری را در بین بچه‌ها تقویت می‌کند. به این ترتیب کلاس درس اجتماعی، کلاسی پویا و فعال است که در آن فضای بحث و کار گروهی در عین صمیمیت و دوستی حکم‌فرماست.

کلاس درس اجتماعی، کلاسی پویا و فعال است که در آن فضای بحث و کارگروهی در عین صمیمیت و دوستی حکم‌فرماست.

ما در این متن سعی کردیم شمایی کلی از اهداف، اهمیت و نیز فضای آموزشی درس مطالعات اجتماعی را به نمایش بگذاریم. برای مشاهده‌ی برخی از تجربه‌های عملی، می‌توانید این عنوان‌ها را نگاه کنید: «لطفا ساکت! کودکان سخن می گویند»، «قد کشیدن در شهر»، «معرفی فیلم نویسندگان آزادی»، «چگونه معلمان می‌توانند به دانش‌آموزان کمک کنند تا صدایی در دنیای سیاست بیابند».

همچنین برای دیدنِ یک نمونه برنامه‌ی درسی مطالعات اجتماعی، می‌توانید بخش اول و دوم مقاله‌ا‌‌ی با عنوان «مطالعات اجتماعی در اُنتاریو» مربوط به برنامه‌ی درسی مطالعات اجتماعی در استان انتاریو(کشور کانادا) را که در مجله‌ی رشد آموزش علوم اجتماعی چاپ شده‌است، در این آدرس و این آدرس ببینید.

و در آخر، همه ما می‌دانیم که کم توجهی به آموزش مطالعات اجتماعی، اثرات زیان‌باری بر جامعه خواهد داشت، در مطلبی با عنوان «آموزش علیه آموزش» به تبعات کم‌توجهی به آموزش مطالعات اجتماعی در کشورمان پرداخته‌‌شده‌است.

امیدواریم که خواندن این مطالب برای شما مفید واقع گردد.

پی‌نوشت:

(۱) روش آموزش مطالعات اجتماعی (رشته آموزش ابتدایی)، دکتر ناهید فلاحیان و سایرین، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ دوم،۱۳۹۱، فصل اول: ماهیت مطالعات اجتماعی و ویژگی‌های آن. برای دریافت کتاب می‌توانید به این آدرس رجوع کنید: http://chap.sch.ir/books/763

(۲) در این تعریف، «شهروند» به کسی گفته می‌شود که عضو واحد سیاسی مشخصی به نام کشور است و دارای حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی است. لذا شهروندی مفهومی گسترده‌تر از شهرنشینی دارد و همه‌ی ساکنان یک کشور اعم از شهری و روستایی  را به عنوان واحد ملت شامل می‌شود.

(۳) روش تدریس یادگیری از راه خدمت، یکی از شیوه‌های نوین تدریس است که طی آن، محتوای آموزشی، در بستر ارائه‌ی خدمت به جامعه تدریس می‌شود.

(۴) روش تدریس کاوشگری، بر بنیان پرسش‌های دانش‌آموزان استوار است و کودکان و نوجوانان را به طرح سؤالات و جست‌وجوی پاسخ آن‌ها ترغیب می‌نماید.

(۵) در روش تدریس پروژه، دانش‌آموزان برای یادگرفتن مطالب درسی یک پروژه‌ی عملی را انتخاب می‌کنند. این پروژه می‌تواند فعالیتی خدماتی، تولیدی، مسئله محور و … باشد و در سطح مدرسه یا محله اجرا گردد.

نویسنده: فاطمه گزین – کارشناس ارشد روانشناسی