یادگیری از طریق پروژه

معرفی:

روش تدریسِ «پروژه» یک شیوه‌ی آموزشی است که در آن، دانش‌‌آموزان در پی پاسخ به سؤالاتی که برای آن‌ها اهمیت دارد (یا به کمک معلم، اهمیت یافته‌است)، به برنامه‌ریزی و اجرای یک پروژه (کار عملی) می‌پردازند. اجرای پروژه، مستلزم بررسی، جمع‌آوری اطلاعات، انتخاب راهبرد مناسب و سپس اجرای راهبرد است که معمولا به صورت کارگروهی و مشارکتی انجام می‌شود. در این روش تدریس، پروژه‌ها یک موضوع عملی در کنار درسِ اصلی نیستند، بلکه محور اصلی درس را تشکیل می‌دهند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های روش پروژه این است که فراگیرندگان در موقعیت‌های خارج از کلاس و مدرسه و در عرصه‌ی زندگی به فعالیت می‌پردازند. به این ترتیب، ضمن این‌که موقعیت‌های زندگی، تجلی‌گاه اهداف آموزشی و پرورشی می‌شود، علائق و انگیزه‌های درونی دانش‌آموزان نیز افزایش می‌یابد. مدت زمان اجرای یک پروژه بسته به اهداف آن، می‌تواند چند هفته تا یک ترم باشد.

مراحل روش پروژه:

• مرحله‌ی اول: فضاسازی (ایجاد پرسش و مسئله)

اولین مرحله برای انجام هر کاری، این است که فرد تمایل به انجام کار را داشته‌ باشد. اگر دانش‌آموزان میل و کششی برای انجام فعالیت نداشته‌ باشند، این روش بر سایر روش‌ها امتیازی نخواهد داشت. وظیفه‌ی معلم در این مرحله این است که با توجه به موضوع درسی، در ذهن دانش‌آموزان سؤال ایجاد کند و برای آن‌ها مسئله‌ای به وجود بیاورد، که مایل به حل آن باشند. هرچقدر که این چالش به زندگی بچه‌ها و نیازهای آنان نزدیک‌تر باشد، آن‌ها بیشتر درگیر یادگیری می‌شوند. سؤالات و پرسش‌های خودِ دانش‌‌آموزان نیز دست‌مایه‌ی خوبی برای اجرای این مرحله است.

• مرحله‌ی دوم: جمع‌آوری اطلاعات و تفکر در مورد سؤال مطرح شده

در این مرحله دانش‌‌آموزان در گروه‌های مختلف به هم‌فکری در مورد حل مسئله می‌پردازند و یا راه‌حل‌های احتمالی را در اینترنت، کتابخانه مدرسه، یا مصاحبه با بزرگ‌ترها جست‌وجو می‌کنند.

• مرحله‌ی سوم: برنامه‌ریزی و ارائه‌ی برنامه‌ی پیشنهادی

در مرحله‌ی سوم، با توجه به تحقیقاتی که در مرحله‌ی قبل انجام شده، هرگروه، یک کار عملی با توجه به موضوع مشخص شده پیشنهاد می‌دهد.

• مرحله‌ی چهارم: اجرا

در مرحله‌ی بعد دانش‌آموزان شروع به اجرای پروژه می‌نمایند. این مرحله نیز مانند سایر مراحل به صورت کارگروهی انجام می‌شود و دانش‌‌آموزان وظایف را بین خودشان تقسیم می‌کنند.

• مرحله‌ی پنجم: ارزیابی و تصحیح

گاهی اوقات در مسیر کار، بچه‌ها متوجه می‌شوند که بخشی از راه را اشتباه رفته‌اند و یا برنامه‌ی پیشنهادی اولیه‌ی آن‌ها اشکالاتی داشته‌ است. بهتر است که این نقائص در میانه‌ی راه اصلاح شوند و در صورت لزوم طرح پیشنهادی دانش‌آموزان عوض شود. معلم هر هفته میزان پیشرفت کار بچه‌ها را چک می‌کند و در صورت نیاز به اصلاح، آن‌ها را راهنمایی می‌کند.

• مرحله‌ی ششم: گزارش

پس از اجرای پروژه، نوبت به گزارش می‌رسد. شکل ارائه‌ی گزارش به پروژه‌ای که انجام‌شده بستگی دارد. گزارش می‌تواند یک متن مکتوب یا ارائه‌ی تولیدات دانش‌آموزان باشد. گاهی اوقات در پایان زمان پروژه، نمایشگاهی از آثار ساخته‌شده توسط دانش‌آموزان در مدرسه به اجرا گذاشته می‌شود.

مراحلی که در بالا گفته‌شد، انعطاف‌پذیر هستند. طبیعتا این امکان وجود دارد که از برخی مراحل با سرعت بیشتری گذشت. همچنین در منابع مختلف روش‌های متفاوتی برای اجرای پروژه ذکر شده‌است. روش بالا روش پیشنهادی ما برای اجرای پروژه‌ها است.

گاهی اوقات، معلمان خودشان موضوعی را برای یک پروژه پیشنهاد می‌دهند و از دانش‌آموزان می‌خواهند که پروژه‌ی خود را با توجه به موضوع انتخاب کنند. هرچند که توصیه‌ی کلی این است که پروژه‌ها از دل مسائل واقعی زندگی و یا پرسش‌های دانش‌‌آموزان استخراج شوند، اما در صورتی که معلمان خودشان بخواهند که موضوع را پیشنهاد دهند، برای انتخاب موضوع، حتما باید در کنار مباحث درسی، به انگیزه‌ی دانش‌‌آموزان، گروه‌ سنی آن‌ها و نیازهایی که در بستر جامعه دارند، توجه کنند.

پروژه‌ها یک موضوع عملی در کنار درسِ اصلی نیستند، بلکه محور اصلی درس را تشکیل می‌دهند.

انواع پروژه‌ها:

به لحاظ محتوایی پروژه‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند:

• پروژه های تولیدی: ساختن وسیله‌هایی مانند یک دستگاه یا یک ماکت یا تهیه نشریه یا روزنامه‌دیواری انواعی از پروژه‌های تولیدی هستند.
• پروژه‌های خدماتی: انجام کارهای خدماتی به نفع جامعه در این دسته از پروژه‌ها قرار می‌گیرند؛ مثلا معرفی قمست‌های مختلف مدرسه به دانش‌آموزان پایه‌ی اول، یا برگزاری یک غرفه‌ی معاوضه‌ی کتاب‌ها با یکدیگر، یا پخش بولتن‌های اطلاع‌رسانی (مثلا در مورد بازیافت کاغذ در مدرسه یا محله) و … .
• پروژه‌های پژوهشی: گاهی اوقات دانش‌آموزان در زمان برنامه‌ریزی برای پروژه متوجه می‌شوند که نیاز به پژوهش بیشتری است؛ در این صورت پروژه‌ی پیشنهادی آن‌ها یک پژوهش خواهد بود. به عنوان مثال: پژوهش میدانی در مورد میزان رضایت دانش‌آموزان مدرسه‌ی ما از فضای حیاط مدرسه و پیشنهادات آن‌ها برای بهبود فضا و … .

در آموزش کدام دروس می‌توان از پروژه‌ها استفاده کرد؟

تقریبا هیچ‌درسی نیست که امکان تدریس از طریق پروژه را نداشته باشد. به علاوه استفاده از روش پروژه، آموزش بین‌رشته‌ای را میسر می‌سازد که می‌تواند ارتقاء‌بخش کیفیت و کمیت آموزش باشد. به عنوان مثال می‌توانید رجوع کنید به مقاله‌ی از پیله درآمدن که به تجربه‌ی دانش‌‌آموزان یک مدرسه‌ی روستایی در پرورش کرم ابریشم اشاره می‌کند.

نمونه‌هایی از انواع پروژه‌ها برای برخی از دروس در زیر معرفی شده‌اند:

• • علوم: در درس علوم،‌ معمولا پروژه‌های تولیدی انجام می‌شود مثل ساختن یا طراحی یک دستگاه (دستگاه‌های مکانیکی یا الکترونیکی یا حتی دستگاه‌های پیچیده‌ای مثل پنل‌های خورشیدی یا پروژه‌های روباتیک). اما می‌توان (و بهتر است که) پروژه‌ی تولیدی را با یک کار خدماتی ترکیب کرد یعنی هدفی برای تولید به دانش‌آموزان بدهیم. به عنوان نمونه یک پروژه‌ی ساده‌ی علوم برای کلاس پنجم ابتدایی را در نظر بگیرید؛ مثلا «طراحی یک ماشین پیچیده به کمک چهار ماشین ساده». در وهله‌ی اول ممکن است دانش‌‌آموزان برای انجام این کار هدفی نداشته‌ باشند. اما اگر معلم داستانی از یک مادر بگوید که دستش به طبقه‌ی بالای کابینت آشپزخانه نمی‌رسد و از دانش‌آموزان بخواهد که برای حل مسئله‌ی او یک ماشین پیچیده طراحی کنند، طرح تولیدی با یک مسئله‌ی واقعی ترکیب شده و هدفمندتر خواهد بود.
    همچنین بسیاری از پروژه‌های پژوهشی که مستلزم خوب دیدن و خوب شنیدن هستند، می‌توانند در درس علوم اجرا شوند؛ مثلا موضوعِ «گیاهان خودرو در محله‌ی ما»، می‌تواند یک پروژه‌ی پژوهشی مناسب باشد. برای پژوهش‌ها هم بهتر است که ایجاد فضای مسئله و انگیزه‌بخشی به دانش‌آموزان را فراموش نکنیم. به عنوان مثال می‌توانیم در ابتدا برای دانش‌‌آموزان داستان «باغچه‌ی پسرک»(۱) را بخوانیم و سپس با طرح سؤالاتی مثل این‌که «به نظر شما در محله‌ی ما هم چنین گیاهانی وجود دارند؟» یا «فکر می‌کنید که ما هم می‌توانیم چنین کاری انجام دهیم؟»، از آن‌ها بخواهیم که در مورد موضوع تحقیق کنند و در صورت امکان از آن‌ها بخواهیم که یکی از این گیاهان را که در نزدیکی خانه‌شان روییده، پرورش دهند و نتیجه‌ی کار را در کلاس گزارش دهند.

• مطالعات اجتماعی: درس اجتماعی می‌تواند زمینه‌ساز بسیاری از پروژه‌های تولیدی، خدماتی و پژوهشی باشد؛ از تولیداتی مثل روزنامه‌دیواری و رسانه‌هایی مثل اخبار مدرسه و کلیپ‌های کوتاه گرفته تا پروژه‌هایی مثل برگزاری یک نمایشگاه عکس در مدرسه با موضوعاتی مانند حقوق کودکان یا تاریخ معاصر و همچنین پژوهش‌هایی که می‌توانند در بستر خانواده و مدرسه و جامعه انجام شوند مانند مصاحبه با والدین در مورد «بازی‌های زمان کودکی» آن‌ها و یا «بررسی محله از حیث مناسب‌ بودن برای افرادی که ناتوانی جسمی دارند». (برای مشاهده‌ی توضیحات کامل‌تری در این زمینه می‌توانید به مقاله‌ی «پروژه‌ها، راهبرد تدریس مناسب در علوم اجتماعی که در مجله‌ی رشد علوم اجتماعی چاپ گردیده‌است، مراجعه کنید.)
• ریاضیات: پروژه‌های تولیدی مختلفی می‌توانند در آموزش ریاضیات به کار گرفته‌ شوند. ساخت احجام هندسی به کمک وسایل ساده‌ای مثل خلال دندان یا نقاشی‌ به کمک شکل‌های هندسی بعضی از این نمونه‌ها هستند. علاوه بر این بسیاری از پروژه‌های تولیدی علوم، نیاز به دانش ریاضی دارند و می‌توانند آگاهانه با ریاضیات ترکیب شوند. همچنین سؤالاتی که کاربرد ریاضی را در زندگی نشان می‌دهند، می‌توانند دست‌مایه‌ی پروژه‌ها باشند. به عنوان نمونه یک عنوان پروژه‌ی ریاضی می‌تواند «تخمین در زندگی» باشد. دانش‌آموزان برای این پروژه باید از میان مکان‌هایی مانند سوپرمارکت، آشپزخانه، میوه‌فروشی یا درمانگاه، یک مورد را انتخاب کنند، کاربرد‌های «تخمین» را در آن مکان بنویسند و بنا به موضوع، مسائلی ریاضی برای سایر هم‌کلاسی‌های خود طرح کنند. علاوه بر این پروژه‌های بین‌رشته‌ای مانند تهیه نقشه‌ی محله نیز می‌توانند به ارتقای سطح ریاضیات دانش‌آموزان کمک کند.
• ادبیات: برخی پروژه‌های تولیدی در درس ادبیات می‌توانند تألیف یک کتاب در یک کارگروهی یا تهیه‌ی یک مجله‌ی کلاسی باشند. آموزش نگارش می‌تواند در برخی پروژ‌ه‌های خدماتی نیز اتفاق بیافتد؛ مثلا نوشتن نامه‌ای برای مدیر مدرسه یا شهردار منطقه برای حل یک مسئله در مدرسه یا محله. نمونه‌ی دیگری از یک پروژه‌ی خدماتی، برگزاری یک نمایشگاه کتاب است. در این نمایشگاه، هر گروه از دانش‌آموزان، کتاب‌های مورد علاقه‌ی خود را که تمایل دارند به سایر دانش‌آموزان یا دانش‌آموزان سال‌های پایین‌تر معرفی کنند، به همراه خلاصه‌ای که در مورد آن کتاب نوشته‌اند، به اجرا می‌گذارند. بعضی از پروژ‌ه‌های پژوهشی نیز می‌توانند در بستر کتابخانه اتفاق بیافتند و به رشد مهارت‌های خواندن در دانش‌آموزان کمک کنند مثلا پروژه‌ی «سفر زمان» می‌تواند یک پروژه‌ی تاریخی باشد که در محل کتابخانه و با مطالعه‌ی کتاب‌ها انجام گردد.

ارزش‌یابی پروژه‌ها

معلم بنا به اهداف درسی و ملاک‌های کارگروهی، پیش از شروع پروژه‌ها معیارهایی را برای ارزیابی پروژه مشخص می‌نماید و آن‌ها را با دانش‌‌آموزان در میان می‌گذارد. در میان گذاشتن ملاک‌های ارزش‌یابی با دانش‌‌آموزان پیش از آغاز کار، به آن‌ها کمک می‌کند که در مسیر صحیح‌تری حرکت کنند. بعضی از ملاک‌های ارزش‌یابی مانند ملاک‌های کارگروهی و نظم، می‌توانند در دروس مختلف مشترک باشند؛ مثلا مشارکت همه‌ی اعضای گروه در انجام پروژه یا توانایی حل اختلاف‌های گروهی یا تحویل به موقع پروژه. (برای مشاهده برخی از ملاک‌های مشترک، اینجا را ببینید) سایر ملاک‌ها بنا به اهداف درس تعیین می‌شوند. بهتر است ملاک‌های ارزیابی فقط نتیجه‌ی نهایی را در نظر نگیرند، بلکه کل مسیر را تحت پوشش قرار بدهند. چون ممکن است که یک پروژه مسیر خوبی را طی کند ولی در کارِ نهایی نتواند ارائه‌ی مناسبی داشته باشد.

چالش‌ها

در پایان خاطرنشان می‌کنیم که هر روش تدریسی نقاط ضعف و قوت خودش را دارد و هیچ روش تدریسی برای تمام موقعیت‌ها و شرایط بازدهی یکسانی ندارد. بنابراین هر معلمی باید بنا به شرایط کلاس، موضوع درس و شناختی که از دانش‌آموزان دارد، روش تدریس مناسب را انتخاب کند. علاوه بر این، قابل درک است که شیوه‌های نوین تدریس هنوز به خوبی در آموزش و پرورش کشور ما نهادینه نشده‌اند و معلمان در اجرای این روش‌ها با چالش‌های درونی و بیرونی مختلفی مواجه هستند. امیدواریم که در مباحث بعدی بتوانیم به چالش‌های معلمان در اجرای روش‌های نوین تدریس بپردازیم. اما باید در نظر داشت که حتی تجربه‌ی یک درس با این روش، در صورتی که به خوبی اجرا شود، می‌تواند برای دانش‌آموزان سودمند باشد.

پی‌نوشت:

(۱) کتاب باغچه‌ی پسرک، در مورد پسری است که به پرورش گیاهان خودرو در محله‌ی خود می‌پردازد. رفته‌رفته این عملِ او در شهر واگیردار می‌شود و چهره‌ی شهر را عوض می‌کند. این کتاب داستانی گیرا و تصاویری دیدنی دارد. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی این کتاب، این آدرس را ببینید.

منابع:

راهنمای عملی روش‌های مشارکتی و فعال در فرآیند تدریس، منوچهر فضلی‌خانی، نشر آزمون نوین، ۱۳۸۵.

الگوی تدریس پژوهش آموزی، زهرا حریرفروش و مهرناز صادقی، انتشارات آموزش علوم، ۱۳۸۵.

پروژه‌ها، راهبرد تدریس مناسب در علوم اجتماعی، جمشید میرزایی، مجله‌ی رشد آموزش علوم اجتماعی، دوره‌ی بیست‌و دوم شماره۲، اسفندماه ۱۳۹۸.

The Seven Steps of Project Based Learning Model to Enhance Productive Competences of Vocational Students, Nizwardi Jalinus, Rahmat Azis Nabawi, Aznil Mardin, Advances in Social Science, Education and Humanities Research, volume 102, pp 251-6.

تصویر اینفوگرافی با عنوان « یادگیری از راه پروژه می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند که»:

Teacherthought.com: 13 Brilliant Outcomes Of Project-Based Learning