کودکان قربانی بدرفتاری جنسی (اهداف و مداخلات درمان روانشناختی)

تحمل رنج ناشی از آزار جنسی، برای همه‌ی افراد اما به ویژه کودکان بسیار دردناک است. اغلب کودکان می‌ترسند یا نمی‌توانند درباره‌ی آن‌چه که تجربه کرده‌اند صحبت کنند.

مدرسه یکی از اولین مکان‌هایی است که در آن عوارض آزار جنسی ظاهر می‌شود. تشخیص آزار جنسی و همچنین پیگیری شرایط خانوادگی و درمان کودک یا نوجوان آسیب‌دیده می‌تواند از رنج‌های این کودکان بکاهد.

متن پیش روی شما فصلیست از کتابِ «راهنمای گام به گام درمان مشکلات روانی کودکان». در این فصل به علائم رفتاری کودکان قربانی بدرفتاری جنسی، اهداف بلند‌مدت و کوتاه مدت درمان و نیز مداخلات درمانی پرداخته شده است. مطالعه‌ی این متن می‌تواند به خصوص برای مشاوران مدرسه مفید باشد. طبیعتاً از مشاوران مدرسه انتظار نمی‌رود که به تشخیص روانشناختی یا درمان چنین مواردی بپردازند. بلکه  هدف این است که با علائم آزار جنسی، اهداف درمان، کلیات مداخلات درمانی، نحوه‌ی پیگیری و ارجاع کودکان آسیب‌دیده آشنایی کلی داشته باشند.

علائم  رفتاری

۱- گزارش شخصی در زمینه‌ی مورد بدرفتاری جنسی قرار گرفتن.

۲-  وجود علائم جسمانی بدرفتاری جنسی (همچون قرمزی یا تورم اندام‌های تناسلی، خون روی لباس زیر، کهیرهای پایدار، پارگی در مهبل یا مقعد، بیماری مقاربتی، جای گازگرفتگی روی بدن).

۳- کنجکاوی و علاقه شدید به آگاهی پیش از موعد از مسائل جنسی .

۴- ظهور موضوعات یا رفتارهای جنسی در حین بازی یا کارهنری.

۵-  بازگشت مکرر خاطرات پریشان‌زای ناخوانده یا کابوس‌های شبانه در مورد بدرفتاری جنسی.

۶-  عمل کردن یا احساس کردن به گونه‌ای که گویا بدرفتاری دوباره در حال وقوع است (از جمله هذیان‌ها، توهمات، تجربه‌ی پس‌نگاره‌های گسستی).

۷-  احساسات غیرقابل توجیه خشم غضب یا ترس هنگام روبه‌رو شدن با فرد مقصر یا بعد از مواجهه با موضوعات جنسی.

۸- اختلال خلقی و عاطفی بارز (همچون دوره‌های مکرر و ممتد افسردگی، تحریک پذیری، اضطراب و هراسان بودن).

۹-  پیدایش رفتارهای واپس‌گرایانه (همچون مکیدن انگشت، بچگانه صحبت کردن، خیس کردن رختخواب).

۱۰- بی اعتمادی بارز نسبت به دیگران که به صورت کناره‌گیری اجتماعی و اشکال در برقراری و حفظ روابط نزدیک خودنمایی می‌‌کند.

۱۱- احساس گناه، شرم و عزت‌نفس پایین.

اهداف بلندمدت

۱-  تأمین حمایت و امنیت لازم برای پیشگیری از آزار و اذیت جنسی بیشتر.

۲- کار موفقیت‌آمیز روی مسئلۀ بدرفتاری جنسی همراه با درک پیامدها و کنترل احساسات و رفتار.

۳- حل مسائل مربوط به بدرفتاری جنسی و در نتیجه دستیابی به توانایی لازم برای برقرار ساختن و حفظ روابط بین‌فردی نزدیک.

۴- برقراری مرزها و خطوط نسلی مناسب در خانواده برای به حداقل رساندن خطر وقوع بدرفتاری جنسی در آینده.

۵- دستیابی به یک نظام خانوادگی سالم که با بیان کلامی عفو و بخشش و تمایل به فراموش کردن و به راه خود ادامه دادن مشخص می‌شود.

۶- کنار گذاشتن انکار خود و خانواده، و قراردادن مسئولیت بدرفتاری جنسی برعهده فرد مقصر و فراهم کردن زمینه مناسبی که فرد نجات یافته از بدرفتاری احساس کند مورد حمایت قرار دارد.

۷- کنار گذاشتن کلیه‌ی رفتارهای جنسی نامناسب.

۸- تقویت عزت نفس و احساس توانمندی که از طریق افزایش شمار اظهارات خود توصیفی مثبت و مشارکت بیشتر در فعالیت‌های فوق برنامه مشخص می‌شود.

اهداف کوتاه مدت

(شماره‌ی مداخله‌های مناسب برای هر هدف کوتاه‌مدت، در داخل پرانتز پیشنهاد شده است.)

۱- بیان کردن جریان کامل بدرفتاری. (۱، ۲، ۳، ۶، ۱۴، ۴۵)

۲- مشخص کردن ماهیت، بسامد و مدت بدرفتاری. (۱، ۲، ۳، ۴، ۶)

۳- تشخیص و بیان احساسات مربوط به بدرفتاری. (۲، ۲۱، ۲۲، ۲۳، ۲۴)

۴- کاهش مخفی‌کاری در خانواده از طریق مطلع کردن اعضای کلیدی خانواده در مورد بدرفتاری. (۶، ۱۰، ۲۵، ۲۸)

۵ – شرح و توصیف کلامی اطلاعات مربوط به بدرفتاری و اثرات آن. (۱۳، ۱۷، ۲۱، ۳۸)

۶ – بیان نحوه‌‌ی تأثیر بدرفتاری جنسی بر زندگی. (۲،۲۰، ۲۱، ۲۲، ۲۳)

۷- مشخص کردن فرد مقصر به عنوان مسئول بدرفتاری جنسی و بیان کردن این موضوع به صورت کلامی. (۷، ۱۰، ۲۸، ۲۹، ۳۰)

۸- کاهش احساسات شرم و گناه قربانی و تأکید بر مسئول ندانستن خود در برابر بدرفتاری. (۲، ۱۸، ۲۳، ۲۵، ۲۹)

۹- ثبات‌بخشیدن به خلق و کاهش هیجان شدید مربوط به بدرفتاری. (۸، ۱۱، ۴۸، ۴۹)

۱۰ – افزایش تمایل به صحبت در خانواده پیرامون بدرفتاری جنسی. (۶، ۱۰، ۱۳، ۲۵، ۲۷)

۱۱- توافق در مورد اجرای اقداماتی برای محافظت از خود و ایجاد مرز‌هایی در برابر بدرفتاری‌های بیشتر یا انتقام‌جویی. (۵، ۷، ۸، ۹، ۱۲)

۱۲- والدین مرز‌های مناسبی برای روابط نزدیک در درون خانواده تعیین کنند و آن‌ها را نقض نکنند. (۵، ۷، ۸، ۹، ۱۲، ۱۳، ۱۶، ۱۷)

۱۳- والدی که بدرفتاری ندارد و سایر اعضای کلیدی خانواده، حمایت از مراجع و پذیرش او را افزایش دهند. (۱۰، ۱۳، ۲۵، ۲۶، ۳۷)

۱۴- والدی که بدرفتاری ندارد از توصیه‌های مبتنی بر صرف وقت بیشتر با مراجع به طور کامل تبعیت کند. (۱۳، ۱۵، ۲۵، ۲۶، ۳۷)

۱۵- کاهش اظهارات مبنی بر قربانی‌بودن و در عین حال افزایش اظهاراتی که بیان‌گر توان‌مندی فرد هستند (۱۱، ۲۹، ۳۳، ۴۳) ۱۶- خاتمه‌دادن به دلیل تراشی‌های فرد مقصر. (۱۰، ۱۸، ۱۹، ۲۹، ۴۲)

۱۷-  فرد مقصر مسئولیت بدرفتاری را بپذیرد. (۲۸، ۲۹، ۳۰، ۳۱)

۱۸- فرد مقصر موافقت کند که در صدد درمان خود باشد. (۵ ، ۳۰، ۴۷)

۱۹- بیان کلامی تمایل به شروع فرایند عفو و بخشش مقصر و افراد درگیر در بدرفتاری. (۳۴ ،۳۲ ،۲۹ ،۲۷)

۲۰- فرد مقصر از قربانی تقاضای عفو و بخشش کند و متعهد شود که به حد و مرزها احترام بگذارد. (۲۹، ۳۲)

۲۱- شناختن خود به عنوان بازمانده‌ی بدرفتاری جنسی و بیان کلامی آن. (۳۲، ۳۴، ۳۵)

۲۲- افزایش بسامد خودگویه‌های مثبت. (۱، ۱۲، ۲۵، ۳۵)

۲۳- تشخیص و بیان احساسات مربوط به بدرفتاری جنسی در بازی‌درمانی و داستان‌گویی متقابل (۲۰، ۳۳، ۳۴، ۳۵، ۳۷) ۲۴- تشخیص و بیان احساسات از طریق کارهای هنری و بازی‌های درمانی (۱۶، ۲۲ ، ۳۶، ۳۸، ۴۶)

۲۵ افزایش سطح اعتماد به دیگران که در افزایش تعامل اجتماعی و افزایش شمار دوستی‌ها نمود می‌یابد. (۳۹، ۴۰، ۴۱)

۲۶- افزایش تماس‌ها و روابط بیرون از خانواده و گسترش شبکه اجتماعی. (۳۹، ۴۰، ۴۱)

۲۷- حضور و مشارکت فعال در گروه‌درمانی با افرادی که مورد بدرفتاری جنسی قرار گرفته‌اند. (۴۰، ۴۱)

۲۸- کاهش رفتار‌های مرتبط با عمل جنسی یا رفتار‌های اغواگرانه در تعامل با دیگران (۴۳ ،۲۵)

۲۹- اجرای آزمون روان‌شناختی (۱۵، ۱۶، ۴۷)

۳۰- والدین از توصیه‌های مربوط به درمان روان‌پزشکی یا درمان سوء مصرف مواد تبعیت کنند. (۳۰، ۴۷، ۴۸)

۳۱- مصرف دارو طبق تجویز پزشک. (۴۷، ۴۸، ۴۹)

مداخله‌‌های درمانی

۱- فعالانه به تقویت اعتماد مراجع از طریق تماس چشمی مستقیم، گوش‌دادن فعال، تقویت مثبت غیرمشروط و پذیرش صمیمانه بپردازید و از این طریق به افزایش توانایی او در تشخیص و بیان احساسات مربوط به بدرفتاری کمک کنید.

۲- مراجع را برای بیان کلامی حقایق و روشن کردن احساساتی که نسبت به بدرفتاری جنسی دارد مورد تشویق و حمایت قرار دهید.

۳- بدرفتاری جنسی را به سازمان حمایت از کودکان، مسئولان عدالت کیفری یا کارشناسان پزشکی مربوطه گزارش دهید.

۴- با پزشک، مسئولان عدالت کیفری یا سرپرستان سازمان حمایت از کودکان برای ارزیابی صحت اتهام‌های مربوط به بدرفتاری جنسی مشورت کنید.

۵- با یک پزشک، مسئولان عدالت کیفری و سرپرستان سازمان حمایت از کودکان برای طرح ریزی مداخله‌های درمانی مناسب مشورت کنید.

۶- تشکیل جلسه‌های مشترک را به منظور مطلع کردن اعضای کلیدی خانواده یا مراقبان از بدرفتاری جنسی تسهیل کنید.

۷- ضرورت نقل مکان فرد مقصر را از منزل ارزیابی کنید.

۸- برای محافظت از مراجع و سایر کودکان خانواده در مقابل بدرفتاری جنسی در آینده اقدامات لازم را انجام دهید.

۹- بی‌خطر بودن اقامت مراجع در منزل یا ضرورت نقل مکان وی را مورد ارزیابی قرار دهید.

۱۰- با مخفی‌کاری و انکار در نظام خانواده فعالانه مقابله کنید و آن را مورد مخالفت قرار دهید.

۱۱- با تقویت مراجع برای برداشتن گام‌های لازم برای محافظت از خود، او را توانمند سازید.

۱۲- اعضای خانواده‌ی مراجع را در مورد تعیین مرز‌های مناسب راهنمایی کنید.

۱۳- پویایی‌های خانواده را ارزیابی کنید و عوامل فشارزا یا حوادث تسریع‌کننده‌ای را که در پیدایش بدرفتاری نقش دارند، شناسایی کنید.

۱۴- مراجع را مکلف کنید که از خانه‌ای که بدرفتاری در آن اتفاق افتاده است، شکلی رسم کند و در آن نشان دهد که هر یک از افراد کجا می‌خوابند و با درمانگر آن را مورد بررسی قرار دهد.

۱۵- از مراجع بخواهید که تصویری از خانواده‌ی خود در حین انجام دادن یک فعالیت نقاشی کند تا پویایی‌های خانواده را که در پیدایش بدرفتاری جنسی نقش داشته‌اند ارزیابی کنید.

۱۶- مراجع را ملزم کنید تصویری از یک منزل بکشد؛ سپس از او بخواهید وانمود کند که در آن خانه زندگی می‌کند و نحوه‌ی زندگی آن‌جا را توصیف کند؛ پاسخ‌های مراجع را در برای ارزیابی پویایی‌های خانواده تحلیل کنید و به مراجع اجازه بدهید احساسات خود را در رابطه با بدرفتاری بیان کند.

۱۷- یک شجره نامه خانوادگی چند نسلی ترسیم کنید که بدرفتاری جنسی را در خانواده‌ی گسترده مشخص کند و از این طریق به مراجع کمک کنید تا این واقعیت را دریابد که او تنها فردی نیست که با او بدرفتاری شده است و همچنین به فرد مقصر در تشخیص چرخه‌ی نقض مرزها کمک کنید.

۱۸-کودکی را که بزرگسال‌تر باشد مکلف کنید نامه‌ای برای فرد مقصر بنویسد و احساسات خود را در مورد بدرفتاری توصیف کند؛ نامه را تحلیل و بررسی کنید.

۱۹- از هنردرمانی همچون طراحی نقاشی، مجسمه‌سازی برای کمک به مراجع در شناسایی و بیان احساسات خود نسبت به فرد مقصر استفاده کنید.

۲۰- از فن «برج خشمگین» (ساکس) برای کمک به مراجع در بیان احساسات و خشم خود نسبت به بدرفتاری جنسی استفاده کنید: با قالب‌های پلاستیکی یک برج بسازید؛ عروسک کوچکی بالای برج قرار دهید عروسک نماینده‌ی هدف خشم است؛ از مراجع بخواهید در حالی که توپ پارچه ای کوچکی را به طرف برج پرتاب می‌کند، احساس خشم مرتبط با بدرفتاری جنسی را به زبان بیاورد.

۲۱- مراجع را به کشیدن نقاشی یا ساختن مجسمه ای که بیانگر نحوه تأثیر بدرفتاری جنسی بر زندگی او و احساسات او نسبت به خود باشد مکلف کنید

۲۲- از بازی «صحبت کردن، احساس کردن و اقدام کردن»، ابتدا به منظور برقراری رابطه دوستانه با مراجع و سپس برای شروع بحث درباره‌ی اثرات بدرفتاری جنسی استفاده کنید.

۲۳- تمرین «شما تنها نیستید»، از کتاب «راهنمای گام به گام تکالیف منزل در درمان کوتاه مدت کودکان» (جانگسما، پترسون و مک اینیز) را برای کمک به مراجع در بیان احساسات مربوط به بدرفتاری جنسی و کاهش احساس گناه و شرم انجام دهید.

۲۴- از فنون خیال‌پردازی و تصویرسازی ذهنی هدایت شده برای کمک به مراجع در بیان افکار و احساسات سرکوب شده و نیازهای ارضا نشده مرتبط با بدرفتاری جنسی استفاده کنید.

۲۵- اعضای کلیدی خانواده را به حمایت از مراجع و مهرورزی نسبت به او ترغیب و این کار را تقویت کنید.

۲۶- به والد کم‌مشغله و فاقد بدرفتاری توصیه کنید که در فعالیت‌های اوقات فراغت یا فعالیت‌های مربوط به مدرسه یا منزل وقت بیشتری را با مراجع بگذراند.

۲۷- والدین مراجع و سایر افراد مهم را به مطالعه کتاب «آلیس در سلامتی» (دیویس) مکلف کنید و از این طریق آن‌ها را در پی‌بردن به چگونگی کمک به مراجع در خلاص‌شدن از تبعات بدرفتاری یاری دهید.

۲۸- در یک جلسه درمانی مراجع و یا درمانگر بدرفتاری را با فرد مقصر مطرح کنند و از او توضیح بخواهند.

۲۹- یک جلسه درمانی تشکیل دهید که در آن فرد مقصر از مراجع و یا سایر اعضای خانواده عذرخواهی کند.

۳۰- فرد مقصر را به شرکت در یک گروه متخلفان جنسی ملزم کنید.

۳۱- خانواده‌ی مراجع را به مطالعه کتاب «به دور از سیاهی» (کارنز) مکلف کنید تا دانش خود را درباره رفتار‌های اعتیادآور جنسی گسترش دهند.

۳۲- مراجع را ملزم کنید که نامه‌ای مبنی بر عفو و بخشش فرد مقصر و یا سایر اعضای خانواده بنویسد یا با اجرای یک تمرین

بخشش به طور کلامی‌ آن‌ها را مورد عفو قرار دهد. نامه را تحلیل کنید.

۳۳- از اصول بازی درمانی کودک محور همچون توجه مثبت غیر مشروط، انعکاس احساسات بدون قضاوت در مورد آن‌ها. نشان دادن اعتماد به استعداد کودک برای (رشد) استفاده کنید و از این طریق مراجع را در تشخیص و بیان احساسات پیرامون بدرفتاری جنسی یاری دهید.

۳۴- رویکرد‌های بازی درمانی روان تحلیلی همچون سپردن نقش رهبری به کودک روشن کردن علل تعارضات، تثبیت‌ها یا بازداری‌های رشدی ناهشیار؛ تفسیر مقاومت انتقال و اضطراب‌های اصلی استفاده کنید تا مراجع را در بیان احساسات مربوط به بدرفتاری جنسی و رهایی از آن‌ها یاری دهید.

۳۵- از فن قصه‌گویی متقابل استفاده کنید: مراجع و درمانگر با استفاده از عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی اسباب بازی‌ها یا حیوانات عروسکی به نوبت، قصه‌هایی تعریف می‌کنند؛ ابتدا درمانگر اقدامات مؤثر برای محافظت از خود و دستیابی به احساس توانمندی را الگوسازی می‌کند؛ سپس مراجع با ساختن داستانی با شخصیت‌ها و موضوعات مشابه از درمانگر تبعیت می‌کند.

۳۶- از تمرین احساسات و چهره‌ها ، از کتاب «راهنمای تکالیف درمانی کوتاه مدت کودکان» (جانگسما، پترسون و و مک اینیز) استفاده کنید که در آن مراجع تصویر هیجان‌های مختلف را می‌کشد. از مراجع بخواهید مواقعی را مشخص کند که در آن‌ها هیجان‌های مختلف مربوط به بدرفتاری را تجربه کرده است.

۳۷- مراجع و والد کم‌مشغله فاقد بدرفتاری را مکلف کنید که با استفاده از عروسک‌های خیمه شب بازی اسباب بازی‌ها و یا حیوانات عروسکی ابتدا در جلسه بازی‌درمانی فرزندی و سپس در خانه داستان مشترک خلق کنند و از این طریق، برقراری رابطه‌ی نزدیک‌تر بین والد و فرزند را تسهیل کنید.

۳۸- فن «زندگی خود را رنگ آمیزی» (کن اوکانر) را برای بهبود توانایی مراجع در تشخیص و بیان احساسات مرتبط با بدرفتاری جنسی به کار بگیرید. از مراجع بخواهید رنگ‌ها و احساسات مختلف را با هم جور کند (مثلاً: قرمز ـ خشم، آبــی ـ غـم، سیاه – غم زیاد، زرد – شادی) سپس از او بخواهید صفحه سفید را با رنگ‌هایی که بیانگر احساسات او در مورد بدرفتاری جنسی هستند، رنگ آمیزی کند.

۳۹- مراجع را به شرکت در فعالیت‌های مثبت گروه‌های همسال یا فعالیت‌های فوق برنامه تشویق کنید.

۴۰- فهرستی از افراد مرجع بیرون از خانواده که مراجع می‌تواند برای حمایت و پشتیبانی به آن‌ها مراجعه کند تهیه نمایید.

۴۱- مراجع را به یک گروه کودکان نجات یافته ارجاع دهید و از این طریق به او کمک کنید تا به این واقعیت پی ببرد که فقط او مورد بدرفتاری جنسی قرار نگرفته است.

۴۲- مراجع را به مطالعه‌ی «یک کتاب بسیار تأثیرگذار» (هایندمن)، «من نمی‌توانم در مورد آن صحبت کنم» (سنفورد) یا «تقصیر شما نیست» (جانس) مکلف کنید؛ مفاهیم آموخته شده را تحلیل کنید. [در این زمینه کتاب «رازهایی که نباید مخفی کرد» نیز مناسب می‌باشد. می‌توانید طرح درسی بر مبنای این کتاب را در این آدرس ببینید.]

۴۳- کتاب «بدن من مال من است»، «احساساتم مال من هستند» (هوک) را در جلسه برای شناسایی آشکال مناسب و نامناسب تماس جسمی و آموزش مراجع در زمینه سلامت و ایمنی بدن بخوانید. [در این زمینه کتاب «تپلی به بدنم دست نزن» نیز، مناسب می‌باشد. می‌توانید طرح درسی بر مبنای این کتاب را در این آدرس ببینید.]

۴۴- مراجع را برای برقراری رابطه بین هیجان‌های زیربنایی دردناک همچون ترس، آزردگی، غمگینی، اضطراب و رفتار‌های جنسی یا اغواگرانه کمک کنید.

۴۵- با استفاده از عروسک‌ها یا عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی که از نظر کالبدشناسی اجزاء مشخص دارند، از مراجع بخواهید که بگوید و نشان دهد که چگونه با او بدرفتاری شده است. کاملاً مواظب باشید که این امر به توصیف [جزئیات] بدرفتاری توسط مراجع منجر نشود.

۴۶- در یک جلسه‌ی درمان بازی کودکان در دادگاه را اجرا کنید تا به کاهش اضطراب در زمینه شهادت‌دادن در دادگاه کمک شود.

۴۷۔ والدین را از نظر احتمال ابتلا به اختلالات روان پزشکی یا سوء مصرف مواد مورد ارزیابی قرار دهید. در صورت وجود این اختلالات، والدین را برای ارزیابی و یا درمان روان پزشکی یا سوء مصرف مواد ارجاع دهید.

۴۸- برای ارزیابی دارویی برنامه‌ریزی کنید.

۴۹- تبعیت از دارو درمانی، اثربخشی و عوارض جانبی آن را تحت نظارت قرار دهید.

 

منبع: راهنمای گام به گام درمان مشکلات روانی کودکان (روان‌درمانی کودک)، نویسندگان: آرتور ال. جانگسما، ال. مارک پترسون، ویلیام پی. مک‌اینیز، مترجمان: علی کیمیایی، احمد امیدوار، تهران: رشد، ۱۳۸۷.