کلاس شهر
بررسی یک طرح آموزش شهروندی [i]
نویسنده: آزاده بهشتی
منبع: ماهنامه سیاسی اجتماعی فصل حق ملت، شماره پنجم: «دارایی علیه دانایی»، بهمن ۱۳۹۸، صفحات ۹۲-۹۸.
(برای دریافت مجله می‌توانید به اپلیکیشن طاقچه رجوع کنید.)
شهر فقط منظره‌ای مصنوعی از خیابان‌ها، ساختمان‌ها، دستگاه‌ها و بناهایی که زندگی شهری را برای ساکنانش امکان‌پذیر می‌کند نیست. از دیدگاه دورکیم، شهر محل توسعه‌ی اطلاعات در یک منطقه‌ی اخلاقی است. اگر این موضوع را در کنار این مطلب قرار دهیم که شهر یک موجود زنده است و شهروندانش بیش از هر چیز به آن حیات می‌بخشند، به اهمیت موضوع آموزش و تربیت شهروندی برای زندگی بهتر در اجتماع شهری پی می‌بریم.
آموزش‌های شهروندی تلاش دارد شهروندان را با نیازها و وظایف خود آشنا کند و مسئولیت‌پذیری آنان را در محیط شهری بالا ببرد؛ به بهبود وضعیت اجتماعی، بهداشتی و فرهنگی جامعه شهرنشین، ایجاد فضای سبز در شهر و گسترش مشارکت شهروندان برای پیشبرد اهداف شهری بپردازد و حس مشارکت فرهنگی و اجتماعی در بستر جامعه را به وجود آورد. اعتلای طرح‌های توسعه شهری به روش گروهی، مردمی و مشارکت، ارتقای هویت مشارکتی در مناطق و محلات و توانمندسازی جامعه برای پذیرفتن مسئولیت‌های مختلف از دیگر اهدافی است که در آموزش شهروندی دنبال می‌شود. یونسکو سال‌هاست آموزش را آغاز توسعه می‌داند و آموزش شهروندی را اصل حرکت از «نقص» به سمت «کمال» نامیده است، پس برنامه‌ریزی برای آموزش شهری و شهروندی به منظور حرکت از وضع موجود شهر و شهروندان به سمت وضعیت مطلوب مستلزم تدوین برنامه‌های تدریجی است.
در فرآیند آموزش گیر افتاده‌ایم
دکتر حسین ایمانی جاجرمی، دانشیار گروه مطالعات توسعه اجتماعی دانشگاه تهران و رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، معتقد است نقش شهروندان به عنوان مالکان شهر در همه زمینه‌های مرتبط با زندگی شهروندی در بهتر شدن فضای شهری نقش اساسی دارد و یکی از مؤلفه‌های شهر سالم و شهروند مسئولیت‌پذیر است. دکتر ایمانی با اشاره به این موارد ادامه داد:
«ما حق مالکیت شهروندان نسبت به شهر را از آن‌ها سلب کرده‌ایم و با این کار، مشارکت شهروندان در اداره شهر کم شده است؛ بنابراین، شاهد این نیستیم که آموزه‌های حوزه شهروندی در هیچ‌کدام از مقاطع سنی اثرگذار و اثربخش باشد.»
او در این مورد مثالی می‌زند و می‌گوید:
«شهرداری به خود اجازه می‌دهد که یک فضای عمومی را به فضای خصوصی مانند پارکینگ تبدیل کند یا با حذف پیاده‌روها و تخلفاتی از این دست حق مالکیت شهروندان نسبت به شهر را از آنان سلب می‌کند؛ لذا شهرداری نمی‌تواند انتظار داشته باشد آنچه به عنوان آموزش شهروندی به شهروندان می‌آموزد در سطح شهر بروز و ظهور پیدا کند.»
به گفته این استاد دانشگاه، اگر آموزش را صرفاً برای آموزش بخواهیم، اتفاقی رخ نخواهد داد. به همین خاطر، با وجود صرف هزینه‌های هنگفت و برنامه‌های مختلف هنوز نتوانسته‌ایم قدم مثبتی در حوزه آموزش برداریم و این در حالی است که شهروندان به عنوان صاحبان و مالکان شهر در زمینه بهبود محیط شهری و اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای دارند و بدون همکاری و همراهی آن‌ها هرگونه طرح و برنامه‌ای متوقف می‌شود و اجرای آن به مشکل بر می‌خورد. او می‌افزاید، تجربه نشان داده که جلب مشارکت شهروندان در قالب هر طرح و پروژه‌ای جز در سایه تشویق و اعتمادسازی امکان‌پذیر نیست.
کلاسی بی معلم
دکتر محمدرضا جوادی یگانه، معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران، شهر تهران را به مثابه کلاس درسی می‌داند که با روش‌های سنتی آموزش فاصله جدی دارد و معاونت فرهنگی و هنری شهرداری تهران تلاش کرده در آموزش‌های شهروندی به رویکردهای مشارکتی توجه جدی نشان دهد. او می‌گوید:
«در این کلاس، مربی و معلم و دانش‌آموز وجود ندارد، بلکه بناست از تجارب شهروندان در زمینه‌های زیست شهری و برای بهبود فرآیندهای مدیریت شهری استفاده کنیم و زمینه‌های اصلاح امور شهری از خلال همفکری با شهروندان تأمین شود و برای طراحی و اجرای آن برنامه‌ریزی شود.»
به گفته او کودکان و نوجوانان، جوانان و سالمندان، همه شهروندان تهران هستند. رفتار آن‌ها بر زندگی شهری تأثیر دارد و رفتار دیگر گروه‌ها زیست آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به دلیل سنین آموزش‌پذیری نوجوانان و کودکان، در این گروه از مخاطبان ظرفیت بیشتری برای آموزش‌های حوزه شهروندی و آشنا کردن آنان با حقوق و تکالیف شهری وجود دارد. معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران به برنامه‌های این معاونت در آبان امسال و برگزاری طرح شهردار مدرسه اشاره می‌کند و می‌گوید:
«این طرح در آبان ۱۳۹۸ با کیفیت بیشتر و در ابعادی وسیع‌تر در شهر تهران اجرا شد. مخاطبان این طرح نوجوانان هستند که از طریق نامزد شدن و انتخابات در مدارس، دانش‌آموزان، شهرداران مدرسه خود را انتخاب کردند.»
به اعتقاد او، طرح شهردار مدرسه بستر مناسبی برای آموزش‌های شهروندی به دانش‌آموزان از طریق تجربه مستقیم خودشان است. برای دانش‌آموزان کارگاه‌هایی آموزشی پیش‌بینی شد که در آن‌ها مقدمات مدیریت شهری را آموزش دادند، اما این طرح مسئولیت‌پذیری نوجوانان را نسبت به شهر و شهروندی از طریق درگیر کردن مستقیم آن‌ها با مسائل و نیازهای‌شان آموزش می‌دهد.
دکتر حسین ایمانی جاجرمی با طرح این پرسش که باید بررسی کرد طرح شهردار مدرسه چه دستاوردی داشته است، می‌گوید:
«باید از مدیریت شهری که سال‌هاست این طرح را در مدارس اجرا می‌کند پرسید، خروجی طرح شهردار مدرسه چه بوده است؟ آیا این طرح توانسته بر روی آموزش‌وپرورش تأثیر بگذارد؟!»
او به اهداف این طرح اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد:
«قرار بود شهردار مدرسه به شخصیت‌بخشی نوجوانان و جوانان در عرصه فعالیت‌های اجتماعی، ایجاد حس مسئولیت پذیری و تقویت روحیه مشارکت‌جویی و شناخت بهتر از شهر و بالا بردن سطح آگاهی دانش‌آموزان با همکاری آموزش‌وپرورش در موضوعات مختلف منجر شود، اما به عنوان فردی که در این حوزه تحقیق کرده و حتی سال‌ها عضو شورایاری محله اکباتان بوده به جرئت می‌گویم، شهردار مدرسه نقشی در هیچ کدام از اهداف خود اجرا نکرده و هر سال فقط یک عمل نمایشی و تکراری بوده است.»
با این حال مجتبی دانشور، مدیرکل آموزش شهروندی شهرداری تهران، می‌گوید:
«امسال برای شهردار مدرسه وظایف بیشتری را در نظر گرفته‌ایم و می‌توانیم بگوییم، وظایف شهردار مدرسه در حوزه شناسایی و اولویت‌بندی مسائل مدرسه در بخش‌های رفاهی، خدماتی، آموزشی وغیره، جلب مشارکت دانش‌آموزان، برنامه‌ریزی برای مقابله با حوادث غیرمترقبه و دریافت نظر از دیگر دانش‌آموزان برای حل مشکلات است. علاوه بر این، شهردار مدرسه تا شعاع پانصد متری مدرسه می‌تواند مشکلات را احصا کند و آن را با شهردار ناحیه یا منطقه در میان بگذارد.»
برابر دستورالعمل معاونت امور اجتماعی و نظارت اداره کل آموزش‌های شهروندی، مدیریت شهری در حمایت از مدارس باید اقدامات حمایتی و سهم تخصصی مشخصی را هر ساله دنبال کند، به این معنی که در بودجه‌های آموزشی خود سی درصد به مسائل عمرانی، سی درصد به تجهیزات آموزشی و چهل درصد بودجه در بخش برنامه‌ای در نظر بگیرد که این رقم در سال‌های اخیر به دلیل مشکلات درآمدزایی مدیریت شهری به طور کامل از سبد فعالیت‌های آموزش تعریفی حذف شده است. ایمانی جاجرمی در این مورد معتقد است، برای آموزش نقادانه باید روشنفکران، متفکران و مردم به یکدیگر نزدیک شوند، اما زمانی که دانشگاه‌های ما با دیوارهای بلند محصور شده‌اند و اجازه ورود افراد عادی به آنجا داده نمی‌شود، یا زمانی که مدارس دیوارهای بلندی دارند که هنگام عبور از کنار آن تلاقی نگاهی و چشمی نداریم، چطور انتظار داریم که این همگرایی و همراهی اتفاق بیفتد؟ تعامل به عنوان گام دوم آموزش ناخواسته از فرهنگ عمومی جامعه حذف شده است و این باعث شده تا بعد از آموزش عمل و رفتار آموزشی لازم به دست نیاید. به گفته دانشیار گروه مطالعات توسعه اجتماعی دانشگاه تهران، وقتی همه این مسائل مانند قطعه‌های پازل کنار هم چیده شود می‌توان امیدوار بود اتفاق درستی رخ دهد. صرفاً با آموزش و بدون عملیاتی شدن آموزه‌ها نمی‌توان انتظار داشت که تغییرات مثبتی در جامعه اتفاق بیفتد. باید در کنار تمام آموزه‌هایی که برای شهروندان در بستر شهری ارائه می‌کنیم، انگیزه تغییر رفتار را نیز ایجاد کنیم که این ایجاد انگیزه با برنامه‌های اجرایی شدنی است.
دکتر ایمانی معتقد است، تا برای ورود به مسائل آموزشی به زندگی عمومی افراد برنامه‌ریزی صورت نگیرد، این موضوعات با زندگی افراد آمیخته نمی‌شود و در نتیجه، آن انتظاری که برای تغییر در فضای جامعه در نظر داریم به دست نمی‌آید. باید آموزش‌های شهروندی از مانورهای چشمگیر خارج شود و با کمک محیط و کنشگران اجتماعی به ثمر بنشیند.
[i] کلاس شهر عنوان یک دوره‌ی آموزش و توسعه فرهنگ شهروندی به دانش‌آموزان است که به کمک شهرداری‌ها در برخی از شهرهای کشور از جمله تهران و اصفهان تهیه ، تدوین و اجراء گردیده است .در این متن به بررسی پتانسیل‌ها و نقاط ضعف این طرح پرداخته شده است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.