محاکمه‌ی سقراط (یک طرح درس)

می‌خواهم به شما اطمینان دهم که اگر مرا به مرگ محکوم کنید، خود بیش از من آسیب خواهید دید. نه ملتوس و نه آنیتوس، هیچ کدام ابداً نمی‌توانند به من صدمه‌ای بزنند، زیرا نظمِ الهیِ جهان اجازه نمی‌دهد که بدان به نیکان زیان برسانند. آنان مرا می‌توانند بکشند، یا از کشور تبعید کنند، یا از حقوق اجتماعی محروم سازند. اما اگر آن دو و دیگران (به جرأت می‌گویم، دیگران هم) این امور در نظرشان بدبختی‌های بزرگی به شمار می‌آیند، در نظرِ من چنین نیست. بدبخت کسی است که مانندِ آنان بکوشد تا کسی را بر خلافِ عدالت از میان بردارد.

سقراط

موضوع درسی: مطالعات اجتماعی، دین و اخلاق

گروه سنی: نوجوان

اهداف:

اهداف بنابه موضوع درس می‌تواند متفاوت باشد. به کمک این طرح درس، دانش‌آموزان می‌توانند در مورد موضوعات متنوعی از جمله موارد زیر بیاموزند:

• تاریخ جهان
• شخصیت و زندگی سقراط
• تنش بین عدالت و قدرت

• آزادی بیان
• تهدیدشدن سنت

• مفهوم تقوا در زندگی
• پایبندی به فضیلت در زندگی

ابزار موردنیاز: داستان محاکمه‌ی سقراط (در انتهای این مطلب پیوست شده است).

در صورت تمایل به اجرای فعالیت‌، ابزار مربوط به فعالیت‌ها را جداگانه بررسی کنید.

اجرای طرح:

الف) در ابتدا مختصری راجع به سقراط با دانش‌آموزان صحبت کنید. برای این کار می‌توانید از متن زیر کمک بگیرید:

حدود سه هزار و پانصد سال پیش، در جنوب شرقی اروپا، یکی از بزرگ‌ترین تمدن‌های کُهن شکل گرفت: یونان باستان. یونانی‌ها، طی چند قرن، به یکی از درخشان‌ترین تمدن‌های باستانی تبدیل شدند. یونان، با وجود وسعتِ نه چندان زیادِ خود، توانست در فنون نظامی، شهرسازی، علم، سیاست، شعر و تفکر به پیشرفت‌های عالی‌ای دست یابد. سقراط در سال ۴۶۹ قبل از میلاد به دنیا آمد. پدر سقراط سنگ‌تراش بود و مادرش، ماما بود و نوزادان را به دنیا می‌آورد. خانواده‌ی او، نَسَبی اشرافی نداشت بلکه از طبقه‌ی مردمِ معمولیِ آتن بود. او بیشتر عمر خود را در میدان‌ها و بازارچه‌های این شهر در گفت‌وگو با مردم گذراند. او می‌گفت: «درختان بیرون شهر چیزی به من یاد نمی‌دهند». می‌گویند که بی‌اندازه بدقیافه بود؛ ولی می‌گفتند: «باطنش کاملاً دلپذیر» است. یکی از خصلت‌های اصلی سقراط آن بود که در گفت‌وگوها تلاش می‌کرد که از دیگران بیاموزد. پس به جای آن که مثل آقامعلم‌های قدیمی درس بدهد، به گفت و شنود می‌پرداخت. البته او فقط به شنیدن بسنده نمی‌کرد. سقراط از مردم درباره‌ی باورها، اعمال و انگیزه‌ی اعمال‌شان سؤال می‌کرد و در حینِ چنین صحبت‌هایی با دیگران، با دقت و ظرافت، تناقض‌های اندیشه‌شان را آشکار می‌کرد. سقراط مانند شکارچی‌ای تیزبین، استدلال‌های مخاطب را دنبال می‌کرد تا او را از خطای افکارش آگاه کند. این شیوه، مردم را وامی‌داشت تا باورهایشان را بررسی کنند و در بابِ این که آیا آن‌ها مبنای محکمی دارند یا نه، داوری کنند. با این حال، بسیاری از مردم، سقراط و روش‌های او را تحمل نمی‌کردند. پرسش‌های سقراط، سبب می‌شد که مخاطبِ پرسش یا دیگر شنوندگان و حتی رهگذران، رنجیده و عصبانی شوند. سقراط اجازه نمی‌داد کسی که نسبت به دانش و جایگاهِ خود، مغرور و ازخودراضی است، آرام و قرار داشته باشد، زیرا اشتباهات‌شان پی‌درپی آشکار می‌شد. تنها اندکی از افراد میل داشتند که مجبور به تفکر شده و بررسی کنند که آیا به راستی زندگی‌شان خوب و ارزشمند است یا نه. استدلال‌ها و پرسش‌های سقراط گاهی به نظر مخاطبان، آن قدر آزاردهنده می‌رسید که «با مشت به جانِ او می‌افتادند یا داد و فریاد راه می‌انداختند.» دیری نگذشت که سقراط، در سراسرِ آتن، به «خرمگس» مشهور شد؛ کسی که سؤالات‌اش مثلِ نیشِ خرمگس، آزاردهنده است. در یونان باستان دادگاه‌ها، کار رسیدگی به خطاها را بر عهده داشتند. خاندان‌های مختلف شهر، کاندیداهایی برای دادگاه‌ها معرفی می‌کردند که به حکمِ قرعه، از میانِ آن‌ها، یک هیئت‌منصفه‌ی ۵۰۱ نفری انتخاب می‌شد. سه تن از افرادِ شناخته‌شده‌ی شهر، در دادگاهْ شکایتی علیه سقراط ترتیب دادند. اتهاماتِ سقراط دو چیز بود: ۱- بی‌دینی و «باور نداشتن به خدایانی که مردمِ شهر آن‌ها را به رسمیت شناخته‌اند» و در عوض، اعتقاد به خدایی خودساخته. ۲- گمراه و فاسد کردنِ جوانانِ شهر. ما امروز می‌خواهیم که داستان «محاکمه‌ی سقراط»‌ را در این دادگاه بخوانیم. ببینیم که مردم آتن با «خرمگس»‌ شهرشان چه کردند.

ب) دانش‌آموزان را به گروه‌های ۴ یا ۵ نفره گروه‌بندی کنید، زمان مشخصی در نظر بگیرید و از آن‌ها بخواهید که داستانی را بخوانند.

بحث و گفت‌وگو:

(می‌توانید از بین پرسش‌های زیر انتخاب کنید. همچنین این امکان وجود دارد که پرسش‌ها را به صورت کاربرگ به دانش‌آموزان بدهید تا در گروه‌ها به آن‌ پاسخ دهند.)

پرسش‌هایی برای درک مطلب:  

۱. چرا تحمل پرسش‌ها و روش‌های سقراط برای اغلب مردم سخت بود؟

۲. سقراط از چه جهت بر جوانان شهر تأثیرگذار بود؟

۳. شکایت‌های مطرح شده علیه سقراط در دادگاه چه بود؟

۴. سقراط گفت که تمام زندگیش را صرف آماده شدن برای دفاع از خود کرده است، منظور او از این سخن چه بود؟

۵. به نظر سقراط چرا پیشگوی معبد دلفی او را داناترین مردم نامیده بود؟ این پیشگویی چه تأثیری در زندگی او داشت؟

۶. سقراط در دادگاه چگونه استدلال کرد که برای ملیتوس تربیت جوانان اهمیتی ندارد؟

۷. نتیجه‌ی رأی‌گیری اولیه و رأی‌گیر نهایی دادگاه چه بود؟

۸. چرا در رأی‌گیری نهایی تعداد رأی‌های برعلیه  سقراط بیشتر شد؟

۹. آخرین سخنان سقراط پس از اینکه به مرگ محکوم شد چه بود؟

 

پرسش‌هایی در زمینه‌ی مطالعات اجتماعی

۱. به نظر شما محاکمه‌ی سقراط عادلانه بود یا ناعادلانه؟ چرا؟

۲. سقراط چه نقدی به شیوه‌های رایج در دادگاه آتن داشت؟

۳. فکر می‌کنید چه چیز(هایی) باید در ساختار دادگاه یا قانون تغییر می‌کرد تا سقراط بتواند محاکمه‌ی عادلانه‌تری داشته باشد؟

۳. منظور خاریکلس از سخن زیر چه بود؟ چرا گفت که سقراط نباید درباره‌ی گله‌ی گاوها صحبت کند؟‌ گله‌ی گاوها اشاره به کدام سخن سقراط داشت؟

«درباره‌ی عدالت، دین‌داری، مشاغلِ عادیِ مردم و هم‌چنین درباره‌ی گله‌ی گاوها نباید سخن بگویی؛ وگرنه ممکن است که خودت هم سبب شوی که تعداد گاوها کم‌تر شود.»

۴. با توجه به پرسش فوق، فکر می کنید که »آزادی بیان» یعنی چه؟

۵. اگر شما جای حاکمان شهر بودید، آیا به سقراط آزادی بیان می‌دادید؟‌چرا آری و چرا نه؟

۶. فرض کنید که شما مادر یا پدری در آتن باستان بودید و عقاید فرزندتان در گفت‌وگو با سقراط تغییر کرده بود و مخالف عقاید شما شده بود، در آن صورت به سقراط آزادی بیان می‌دادید؟‌ چرا آری و چرا نه؟

۷. ممکن است که کسی بگوید: «اگر بخواهیم که کشور قدرتمندی داشته باشیم، همگی باید تلاش کنیم که مثل هم صحبت کنیم و حرفی بر علیه دولت نزنیم». شما چه فکر می‌کنید؟ از چه جهت با این سخن موافقید و از چه جهت مخالف؟

۸. شاید کسی بخواهد در خیابان راه برود و به دیگران فحش بدهد، آیا باید به او آزادی بیان بدهیم؟

۹. به سخن زیر از سقراط بیاندیشید. نظر شما درباره‌ی آن چیست؟ اگر بخواهیم که طبق گفته‌ی فوق عمل کنیم، نظام‌های جزا چه تغییری باید بکنند؟

«اگر من بر کسی تأثیر بدی داشته‌ام، از روی علم و عمد نبوده است و اگر ناخواسته و نادانسته تأثیر بدی دارم، شایسته نیست مرا به خاطر خطای غیرعمد به دادگاه بکشانند و به کیفر برسانند. باید مرا به خطای خود آگاه ساخته و راهنمایی کنند، زیرا چنان‌چه مرا به خطای خود آگاه کنند، از آن‌چه می‌کنم دست می‌کشم. ولی تو ملتوس، در گذشته از گفت‌وگو با من خودداری کردی و مرا آگاهی ندادی و حال مرا به محضرِ دادگاه می‌آوری؛ جایی که برای مجازاتِ گناه‌کاران است، نه آنان که نیاز به راهنمایی و آگاهی دارند».

 

پرسش‌هایی در زمینه‌ی اخلاق‌ورزی و دین

۱. اگر سقراط می‌خواست که در دادگاه برنده شود، باید در دادگاه چگونه باید سخن می‌گفت و چه حرف‌هایی را نباید می‌گفت؟

۲. ممکن است کسی بگوید: «سقراط می‌توانست طور دیگری حرف بزند که مورد قبول هیئت منصفه واقع شود و تبرئه شود. سپس به شهر دیگری برود و زندگی‌ خودش را همان‌طور که دوست داشت ادامه بدهد.» نظر شما چیست؟ فکر می‌کنید که سقراط چه پاسخی به این حرف می‌داد؟

۳. فرض کنید که اعضای هیئت منصفه چنین می‌گفتند: «سقراط، سخن آنوتوس را نمی‌پذیریم و تو را آزاد می‌کنیم به شرط آنکه دست از جست‌وجو برداری و گِردِ دانش نگردی و اگر بار دیگر این راه را در پیش گیری، به مرگ محکوم خواهی شد». در این صورت پاسخ سقراط به آن‌ها چه بود؟ فکر می‌کنید چرا؟

۴. به سخن زیر از سقراط بیاندیشید. فکر می‌کنید که چرا ملتوس پیش از دادگاه درباره‌ی خطای سقراط با او صحبت نکرده بود؟ «اگر من بر کسی تأثیر بدی داشته‌ام، از روی علم و عمد نبوده است و اگر ناخواسته و نادانسته تأثیر بدی دارم، شایسته نیست مرا به خاطر خطای غیرعمد به دادگاه بکشانند و به کیفر برسانند. باید مرا به خطای خود آگاه ساخته و راهنمایی کنند، زیرا چنان‌چه مرا به خطای خود آگاه کنند، از آن‌چه می‌کنم دست می‌کشم. ولی تو ملتوس، در گذشته از گفت‌وگو با من خودداری کردی و مرا آگاهی ندادی و حال مرا به محضرِ دادگاه می‌آوری؛ جایی که برای مجازاتِ گناه‌کاران است، نه آنان که نیاز به راهنمایی و آگاهی دارند».

۵. منظور سقراط از سخن زیر چه بود؟

«من برای خودم نیست که از خود دفاع می‌کنم، بلکه در اندیشه‌ی شما هستم تا با کشتنِ من، دست به گناه نیالایید و در برابر خدا، مرتکبِ کفرانِ نعمت نشوید».

او‌ از چه جهت کشتن خودش را گناه می‌دانست و از چه جهت آن را کفران نعمت می‌دانست؟‌ نظر شما چیست؟

فعالیت‌های پیشنهادی

محاکمه‌ی سقراط

الف) دانش‌آموزان کلاس را به دو گروه «دادستان‌ها» و «وکلای مدافع» تقسیم کنید. برای آن‌ها توضیح دهید که در جلسه‌ی بعد می‌خواهیم یک بار دیگر، سقراط را محاکمه کنیم. دانش‌آموزان در هر گروه یک هفته فرصت دارند که با مراجعه به قوانین، دلایل خود را به تناسب گروه خود در دفاع یا برعلیه سقراط آماده کنند.  موارد زیر را به دانش‌آموزان گوشزد کنید:

• هریک از دانش‌آموزان باید دلایل مکتوب خود را به معلم تحویل دهید. برای آن‌ها توضیح دهید که نوشته‌های فردی آن‌ها به عنوان ارزشیابی کلاسی‌شان محسوب خواهد شد.
• متن «قوانین آزادی بیان» را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهید. برای آن‌ها توضیح دهید که در یک دادگاه عادلانه بار اثبات گناه متهم بر عهده‌ی دادستان است. این دادستانی است که باید براساس قانون و به کمک شواهد و مدارک قانونی نشان دهد که متهم کارهایی را انجام داده که برخلاف قانون بوده است. بنابراین مثلا صرفِ بیانِ  تهامات ملیتوس به سقراط کافی نیست. وکیل مدافعان نیز باید بر اساس شواهد و قوانین به دفاع بپردازند.
• دانش‌آموزان می‌توانند در مقام دادستان یا وکیل مدافع سقراط، شاهدانی را نیز به صحنه‌ی دادگاه احضار کنند. شاهدان نمی‌توانند دروغ بگویند یا وقایع را جعل کنند. آن‌ها باید به وقایع واقعی یا رویدادهایی که استنتاج معقولی از رویدادهای واقعی است، شهادت دهند. برخی از شاهدان احتمالی می‌توانند افراد زیر باشند: ملیتوس و آنیتوس: کسانی که سقراط را متهم کردند، آریستوفان: نمایشنامه‌نویسی که بر علیه سقراط نوشت، خودِ سقراط و … . تا پایان روز سوم، هر تیم باید به دیگری بگوید که چه شاهدانی را برای شهادت فرا خواهد خواند.
• اعضای هر تیم باید به استراتژی تیم خود فکر کند، با هم‌فکری همدیگر، دلایل خود را آماده کنند و شواهد خود را تکمیل نمایند. در نهایت دو نفر را به عنوان نماینده‌ی تیم خود، در روز برگزاری محاکمه معرفی کنند. همچنین اگر بخواهند که شاهدانی به دادگاه احضار نمایند، باید افرادی از افرادی گروهشان بخواهند تا نقش شاهدان را بازی کنند.
• نحوه‌ی تقسیم کار، نحوه‌ی ارائه‌ی گروهی، استدلال‌های هر گروه و آماده بودن گروه‌ها در روز برگزاری، در ارزشیابی تأثیرگذار خواهد بود.
• در روز محاکمه جمعی از اولیای دانش‌آموزان یا کادر مدرسه به عنوان هیئت منصفه، حضور خواهند داشت و حکم دادگاه را بر اساس قوانین موجود اعلام خواهند نمود. (در صورت امکان می‌توان از حضور یکی از والدین که قاضی یا وکیل باشند، استفاده کرد.)
• معلم رئیس دادگاه خواهد بود و مشخص می‌کند که اعضای هریک از گروه‌ها به چه ترتیبی صحبت کنند.

مناظره

یکی از موضوعات بحث‌برانگیز را در داستان محاکمه‌ی سقراط به تناسب اهداف کلاس‌ خود و نیازهای دانش‌آموزان مشخص کنید. سپس درباره‌ی آن موضوع مناظره برگزار کنید. (می‌توانید مراحل روش تدریس مناظره را در این آدرس ببینید.)

برخی موضوعات پیشنهادی عبارتند از:

– تأثیر سقراط بر جوانان: «تأثیری که سقراط بر جوانان داشت، برای آنانی که مخالفِ او بودند، مخصوصا والدینِ بعضی از جوانان، دلچسب نبود. فرزندانِ مطیعِ دیروز که به دنبالِ کسب موفقیت بودند، اکنون پرسش‌گرانی جسور گشته بودند.»

– نپذیرفتن امان: «حال اگر شما بگویید «سقراط، سخن آنوتوس را نمی‌پذیریم و تو را آزاد می‌کنیم به شرط آنکه دست از جست‌وجو برداری و گِردِ دانش نگردی و اگر بار دیگر این راه را در پیش گیری، به مرگ محکوم خواهی شد»، در پاسخ خواهم گفت: «آتنیان، شما را دوست دارم و محترم می‌شمارم، ولی فرمان خدا را محترم‌تر از فرمان شما می‌دانم. از این رو تا جان در بدن دارم، از جست‌و‌جوی دانش و آگاه ساختنِ شما به آن‌چه باید بدانید، دست برنخواهم داشت.»

– فضیلت و ثروت: « فضیلت از ثروت نمی‌زاید بلکه ثروت و همه‌ی نعمت‌های بشری، اعم از شخصی و اجتماعی، از فضیلت به‌دست می‌آید.»

در نهایت از هریک از دانش‌آموزان بخواهید که انشایی بنویسد که شامل موارد زیر باشد:

الف) توصیف موقعیت و  بیان چالش

پ) دلایلی به نفع سقراط

ت) دلایلی بر علیه سقراط

ث) نظر نهایی

 

سقراط و بزرگان ادیان

از دانش‌آموزان بخواهید که درباره‌ی شباهت‌های زندگی سقراط و رسولان یا بزرگان ادیان تحقیق کنند. (به عنوان مثال حضرت عیسی (ع)، حضرت محمد (ص)، امام حسین (ع)، بودا و …) برخی از موضوعات برای تحقیق می‌تواند موارد زیر باشد:

• متهم شدن به گمراه کردن جوانان
• تپذیرفتن امان
• نحوه‌ی دفاع در دادگاه
• متهم شدن به زیر سؤال بردن خدایان پیشین

داستان محاکمه‌ی سقراط

 

نویسنده: فاطمه گزین، دانشجوی دکترای مطالعات برنامه درسی