تأثیرات همه‌گیری بیماری کرونا بر عدالت آموزشی؛ بخش دوم: پیشنهادات
در بخش نخست این مقاله به بررسی تأثیرات همه‌گیری کرونا ویروس جدید بر اقتصاد و ساختار آموزش و پرورش و نیز تبعات آن بر عدالت آموزشی پرداختیم. چنانچه دیده شد، به نظر می‌رسد که این همه‌گیری تأثیرات نامطلوبی بر آموزش و پرورش اقشار محروم جامعه داشته باشد. در این بخش به دنبال پیشنهاداتی هستیم که این اثرات نامطلوب را کاهش دهد و بتواند عدالت آموزشی را در شرایط تحمیلی همه‌گیری بیماری ارتقا ببخشد.
در بازگشایی مدارس، به اولویت‌های آموزش و سلامت بیاندیشیم.
یونسکو معتقد است که برنامه‌ریزی‌های آموزشی باید به نحوی باشد که در اولین زمان ممکن، مدارس بازگشایی شوند. این نهاد، بازگشایی مدارس را به نفع رفع محرومیت‌های آموزشی می‌داند. با این حال، در صورتی که بازگشایی مدارس منجر به گسترش همه‌گیری بیماری شود، به نظر می‌رسد که آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی آن بیشتر از منافع آن باشد.
در کشور ما بازگشایی مدارس در مهر ماه سالِ آینده، بستگی به نظر ستاد ملی مبارزه با کرونا دارد و به نظر می‌رسد که وزارت آموزش و پرورش خودش را برای هر دو سناریوی آموزش حضوری و آموزش از راه دور آماده خواهد کرد.
به هر حال اگر امکان بازگشایی مدارس را درنظر بگیریم، واضح است که باید استراتژی‌های مناسبی برای بازگشایی مدارس مشخص شوند. تجربیات یونسکو در کشورهایی که در گذشته درگیر بیماری‌های همه‌گیر بوده‌اند، در این زمینه به ما کمک می‌کند:
- در رابطه با اولویت‌های آموزشی فکر کنیم: در کشورهای آفریقایی که تحت تأثیر بحران ابولا قرار گرفتند، یکی از استراتژی‌های کلیدی این بوده‌است که تقویم آموزشی برای سال بعد به نحوی طراحی شود که سال تحصیلی کوتاه‌تری را در بر‌بگیرد. (به هرحال چه بازگشایی مدارس در سال تحصیلی آینده امکان‌پذیر شود و چه آموزش از راه دور ادامه پیدا کند، هرچقدر که سال تحصیلی کوتاه‌تری تعریف شود، برای دانش‌آموزان محروم مفیدتر خواهد بود) بنابراین ممکن است لازم باشد که در تقویم آموزشی و به تبع آن در برنامههای آموزشی تجدید نظر شود و مهم‌ترین اولویت‌ها در برنامههای آموزشی گنجانده شوند. همچنین در طراحی برنامههای آموزشی باید عقب‌ماندگی دانش‌‌آموزانی که از آموزش از راه دور محروم بوده‌اند، در نظر گرفته شود.
- برنامههای پیشگیرانه‌ی سلامت محور در برنامههای آموزشی مدارس ادغام شود و خط مشی‌هایی برای تضمین سلامتی دانش‌آموزان تدوین و ابلاغ گردد. این برنامههای سلامت محور در سیرالئون دربردارنده‌ی تأمین بسته‌های بهداشتی مثل مایع دستشویی در مدارس و همچنین تحت نظر قراردادن دمای بدن بچه‌ها بوده‌است. علاوه بر این، باید از قبل به تدوین برنامههای آموزش بهداشت نیز پرداخت. فیلم، انیمیشن، شعر و موسیقی و داستان ابزارهای مفیدی برای آموزش بهداشت هستند که می‌توانند هم در آموزش حضوری و هم در آموزش غیرحضوری استفاده شوند.
- هرچند که شرایط اقتصادی بار زیادی بر دوش سیستم آموزش و پرورش گذاشته‌است، با این حال بهتر است که کاهش هزینه‌های تحصیلی تا جایی که امکان‌پذیر است، برای تمام دانش‌آموزان (اعم از شهری، روستایی، عشایر، حاشیه‌نشین و مهاجر) در نظر گرفته شود و تا جایی که امکان دارد، بار مالی هزینه‌های مدرسه از دوش والدین و مراقبین کودکان برداشته شود. حتی اگر آموزش‌ها غیرحضوری باشند، والدین ناگزیرند که فرزندان خود را در مدارس ثبت نام کنند. در این زمینه لازم است که وزارت آموزش و پرورش بیش از پیش به رایگان بودن مدارس دولتی تأکید کند و در صورت تخلف مدارس از قانون اختیاری بودنِ مشارکت‌های مردمی، با مدیران متخلف برخورد نماید.
استفاده از ظرفیت‌های رادیو وتلویزیون در اجرای روش‌های نوین آموزش رسانه‌ای
تجربیات آموزش از راه دور در سالِ گذشته به ما نشان داد که بسیاری از دانش‌آموزان، به خصوص دانش‌آموزان ابتدایی، با آموزش‌های تلویزیونی به صورت معلم-محور ارتباط مطلوبی برقرار نمی‌کنند. (برای مشاهده‌ی توضیحات بیشتر، لطفا به بخش اول این مقاله رجوع کنید.) به نظر می‌رسد که حداقل بخشی از محصولات رسانه‌ای، باید به سمت شیوه‌های آموزشی نوین گرایش پیدا کنند. یکی از شیوه‌های آموزشی رسانه‌ای که در دنیا مورد استقبال قرار گرفته‌است، تهیه‌ی جُنگ‌های آموزشی بوده‌است. نمونه‌هایی از جنگهای آموزشی در کشور ما که در دوران خود مورد توجه قرار گرفته‌اند، جنگهای «محله‌ی بهداشت»، «محله‌ی برو و بیا» و «بشین، پاشو، بخند»، بوده‌اند. این برنامه‌ها می‌توانند الهام‌بخشِ تدوین برنامههای درسی باشند. علاوه بر این استفاده از زمینه‌ی قصه و با ساختار نمایش، فیلم یا انیمیشن می‌تواند برای آموزش مورد استفاده قرار بگیرد. به عنوان مثال، انیمیشن «قصه‌ی ما مثل شد»، نمونه‌ی خوبی از یک مجموعه انیمیشن آموزشی است. قصه‌گویی نیز ابزار آموزشی مناسبی است. بسیاری از ما تجربیات دلپذیری از پخش «قصه‌های ظهر جمعه» و «شب به خیر کوچولو» در رادیو داریم. این ساختار می‌تواند محمل خوبی برای آموزش به دانش‌آموزان باشد. خوب است که به خاطر بیاوریم که بخش زیادی از آموزش اخلاق و ادبیات در تاریخ فرهنگی کشور ما با قصه‌ها عجین شده‌است. بسیاری از مستندهای تلویزیونی نیز یاریگر آموزش هستند، این مستندها می‌توانند در آموزش بسیاری از دروس (مثلا علوم اجتماعی، تاریخ، جغرافیا، علوم و …) و به صورت آموزش‌های بین‌رشته‌ای مورد استفاده قرار بگیرند. توصیه ما این است که در تهیه این برنامههای درسی حتما از متخصصین روانشناسی کودک و نوجوان و زمینه‌ی روانشناسی تربیتی استفاده شود.
تجربیات آموزش از راه دور در سالِ گذشته به ما نشان داد که بسیاری از دانش‌آموزان، به خصوص دانش‌آموزان ابتدایی، با آموزش‌های تلویزیونی به صورت معلم-محور ارتباط مطلوبی برقرار نمی‌کنند. به نظر می‌رسد که تولید محصولات رسانه‌ای برای آموزش دروس مختلف، باید به سمت شیوه‌های آموزشی نوین گرایش پیدا کند.
تدوین برنامه‌ها، نرم‌افزارها و سی‌دی‌های آموزشی که نیاز به اینترنت ندارند
بعضی از مناطق کشور ما به اینترنت دسترسی ندارند و ممکن است که تأمین هزینه‌ی اینترنت، برای اقشار کم‌درآمد جامعه نیز مقدور نباشد. بنابراین بهتر است که اگر امکان‌پذیر باشد، به اپلیکیشن‌ها و نرم‌افزار‌های غیراینترنتی فکر کنیم. هرچند که اقشار کم‌درآمد جامعه احتمالا به سخت‌افزارهای مناسب هم دسترسی ندارند، اما برداشتن بارِ اینترنت در صورت تداوم آموزش غیرحضوری، می‌تواند برای بعضی از آن‌ها مؤثر باشد. نمونه‌های زیادی از اپلیکیشن‌های آموزشی برای دروس مختلف، وجود دارد. همچنین می‌توان به تهیه‌ی سی‌دی‌های آموزشی برای دانش‌آموزان پرداخت. سی‌دی‌ها تقریبا شبیه به رسانه‌ها عمل می‌کنند، با این تفاوت که دانش‌آموزان می‌توانند در هر زمانی که فراغت داشتند، به تماشای سی‌دی بپردازند. این روش می‌تواند برای کودکان کار و خیابان و دانش‌‌آموزانی که به گوشی مناسب یا لپ‌تاپ دسترسی ندارند، تا حدودی مؤثر باشد. بعضی از بازی‌های آموزشی هم می توانند به یادگیری دانش‌آموزان کمک کنند. در این بازی‌ها کودکان بدون این‌که احساس کنند که در حال یادگیری هستند، درس‌ها را تمرین می‌کنند و می‌آموزند. یک نمونه بازی اندرویدی را که در مجله‌ی «برهان ریاضی» به دانش‌آموزان متوسظه اول معرفی شده‌است، می‌توانید در اینجا ببینید. هرچند که نهایتا باید در نظر داشته باشیم که دسترسی بسیاری از کودکان محروم به گوشی‌های هوشمند محدود است و احتمالا سی‌دی‌های آموزشی همچنان گزینه‌ی مناسب‌تری هستند.
تغییر اساسی در ساختار آموزش: چرخش از آموزش کتاب محور به آموزش محله محور
همان‌طور که در بخش اول این مقاله اشاره کردیم، شیوع بیماری کرونا، ساختار آموزش را به سمت آموزش از راه دور و روش‌های نوین تدریس سوق داده‌است. اما مواجهه با شرایط واقعی جامعه و بروز بی‌عدالتی‌های آموزشی، از ما می‌طلبد که باز هم به تغییرات دیگری در ساختار آموزش فکر کنیم. همان‌طور که گفته‌شد، همه‌گیری کووئید ۱۹، بر اقتصاد خانواده‌ها تأثیر می‌نهد و منجر به ترک تحصیل بسیاری از دانش‌آموزان می‌گردد. تا زمانی که چاره‌ای برای وضعیت اقتصادی خانواده‌ها اندیشیده نشود، ناگزیریم که ترک تحصیل و کارکردن کودکان را در جامعه مشاهده کنیم، تا آن زمان، باید به شیوه‌های جایگزین آموزش در مدرسه بیاندیشیم. افزون بر این، ساختار آموزشی کنونی دنیا بر مبنای برخی پیش‌فرض‌های فرهنگی و طبقاتی تدوین شده‌است که ممکن است برای همه‌ی فرهنگ‌ها و طبقات مناسب نباشد. همه‌گیری بیماری کرونا می‌تواند به ما کمک کند که هرچه سریع‌تر از این ساختار آموزشی گذر کنیم. بعضی از تجربیات محله محور، تجربیات بسیار خوبی در آموزش بوده‌اند. رکن اساسی این تجربیات، در نظر گرفتن وضعیت فرهنگ و معیشت و به خصوص نیازهای محله یا جامعه بوده‌است. یک تجربه‌ی بسیار مؤثر تجربه‌ی نسل دانشگاهی پابرهنه در هندوستان بوده‌است: تجربه‌ای آموزشی در یک روستا که با کمک زنان روستا اجرا گردیده‌است. (متنِ این تجربه را می‌توانید در این آدرس مشاهده کنید.) در این مسیر، استفاده از ایده‌ها و نظرات خودِ بچه‌ها برای تدوین برنامههای آموزشی محله‌محور، می‌تواند کمک زیادی به ما بکند. نمونه‌ای از تجربیات مشابه را می‌توانید در اینجا ببینید.)
جدی گرفتن نقش زنان در جامعه
طبق گزارشات یونسکو، در طول بحرانِ ابولا زنان کمتر از مردان در تصمیم‌گیری درمورد شیوع بیماری قدرت داشتند و به همین دلیل، نیازهای آن‌ها تا حد زیادی برآورده نمی‌شد. این موضوع به ما یادآوری می‌کند که زنان را فراموش نکنیم. اما دخالت‌دادن زنان در تصمیم‌گیری‌ها، فقط به رفع نیازهای آن‌ها کمک نمی‌کند، بلکه زنان نقشِ بسیار پررنگی را در محله‌ها ایفا می‌کنند و پتانسیل زیادی برای آموزش در جامعه دارند. استفاده از نظرات و پشتیبانی آن‌ها می‌تواند منجر به پیشرفت اغلب پروژه‌ها به خصوص پروژه‌های محله-محور گردد. همچنین فراموش نکنیم که بسیاری از دخترانِ قشر محروم، به دلیل ازدواج زودهنگام، مجبور به ترک تحصیل می‌شوند، مشارکت‌دادن آنان در فعالیت‌های محله-محور، می‌تواند به آن‌ها کمک کند که یادگیری را ادامه‌دهند؛ بی آن‌که نیاز باشد فاصله‌ی زیادی از فضای خانواده بگیرند. یکی از تجربیات وزارت بهداشت که در برخی مناطق موفق بوده‌است، تجربه‌ی استفاده از زنانِ داوطلب سلامت در محله‌ها، برای آموزش سلامت بوده‌است. در این برنامه، زنان با یادگیری مهم‌ترین مسائل بهداشت و سلامت مربوط به محله‌ی خود، اقدام به آموزش مطالب به سایرین می‌نمودند. این برنامه هم‌اکنون نیز کم و بیش ادامه دارد.
کتاب‌های مفید، بازی‌های فکری و وسایل کمک‌درسی در مناطق محروم
ترویج فرهنگ‌کتاب‌خوانی، می‌تواند کمک بزرگی در راستای عدالت آموزشی باشد. بچه‌ها به کمک کتاب‌ها می‌توانند به تنهایی مطالب زیادی را بیاموزند. تجربیات ما در کار با کودکان محروم و آسیب‌دیده نشان می‌دهد، که اغلب این کودکان حتی اگر مایل یا قادر به مطالعه‌ی انواع کتاب‌ها نباشند، حداقل کتاب‌های سرگرمی را دوست دارند و می‌توانند با این کتاب‌ها شروع کنند. کتاب‌های رنگ‌آمیزی و کتاب‌های سرگرمی فکری و آموزشی، علاوه بر این‌که کودکان را رفته‌رفته به سمت سایر کتاب‌ها سوق می‌دهد، به آن‌ها کمک می‌کند که «یادگرفتن» را بیاموزند. بازی‌های فکری بسیاری خوبی نیز وجود دارند که با امکاناتی بسیار ساده تهیه می‌شوند. اگر بتوانیم این بازی‌ها را به کودکان و نوجوانان آموزش دهیم و در مناطق محروم ترویج کنیم، به رشد تفکر منطقی آن‌ها کمک کرده‌ایم. افزون بر این، در ایام قرنطینه این بازی‌ها اعضای خانواده را به هم نزدیک می‌کند. گاهی اوقات هم یک دفتر و یک بسته مدادرنگی، یک کودکِ کار را به کودکی متفاوت با قبل تبدیل می‌کند. بنابراین اگر خیرین آموزشی بتوانند به صورت هدفمند و با برنامه‌ریزی‌های قبلی مطابق با فرهنگ منطقه اقدام به انجام چنین کارهایی کنند، می‌توانند در رفع بی‌عدالتی گام بردارند.
درنهایت به نظر می‌رسد که هیچ‌یک از این پیشنهادها به تنهایی راهکار نهایی نیست و بهتر است که همزمان در تمام این مسیرها در کنار هم قدم برداشته‌شود. همچنین باید در نظر بگیریم که ممکن است یک راهکار برای یک منطقه بهتر از سایر مناطق پاسخگو باشد.
علاوه بر این خاطرنشان می‌کنیم که این مجموعه از پیشنهادات، با رجوع به برخی منابع یونسکو و بعضی از تجربیات آموزشی پیشین، به ذهن ما خطور کرده‌است. ممکن است هریک از این پیشنهادات نقاط ضعف و قوتی داشته باشند یا بتوان به پیشنهادات بهتری فکر کرد. بنابراین مشتاقانه منتظر شنیدن نظرات و پیشنهادات شما هستیم.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.